του Σίμου Ανδρονίδη
Το δοκίμιο του Νίκου Πουλαντζά, με τίτλο ‘Φασισμός και Δικτατορία/ Η Τρίτη Διεθνής αντιμέτωπη στον Φασισμό’, διαπερνά τους προσίδιους όρους ανάπτυξης του φασιστικού-ναζιστικού φαινομένου, προσδιορίζοντας μία επιστημολογική μαρξιστική ανάλυση η οποία εστιάζει στις πλαισιώσεις παρουσίας και αναπαραγωγής της φασιστικής-ναζιστικής ιδεολογίας..
Εγγράφοντας εκ νέου στο πεδίο της έρευνας-ανάλυσης τις περιπτώσεις της Ιταλίας και της Γερμανίας, η Πουλαντζική αναλυτική πραγματεύεται τους όρους της ιστορικής κεφαλαιοκρατικής αναπαραγωγής στις δύο χώρες, τις λεπτές εντάσεις και συναρθρώσεις μεταξύ Κεφαλαιοκρατικού Τρόπου Παραγωγής (ΚΤΠ) και φεουδαρχικής παραγωγής, ιδίως στην περίπτωση της Ιταλίας[1], ενέχοντας παράλληλα τις εκφάνσεις της εθνικοποίησης του πολιτικού ζητήματος και της μορφής που δύναται να προσλάβει στις αρχές του 2ου αιώνα..
Η Πουλαντζική επιστημολογική γραφή, αποφεύγοντας τις αναγωγές και τις άχρονες τυπολογίες στο ριζικό ‘τώρα’, προσδιορίζει αναλυτικά τις πολιτικές-ιδεολογικές προκείμενες του Ιταλικού Φασισμού και του Γερμανικού Εθνικοσοσιαλισμού, αποδίδει τις λεπτές μετατοπίσεις & εναλλαγές μεταξύ κόμματος-κινήματος, τα χαρακτηριστικά μίας κοινωνικής αναπαραγωγής που, διεκδικώντας την κοινωνική πολυσυλλεκτικότητα της, προσλαμβάνει τις όψεις της κοινωνικής, μοναδικής ‘απεύθυνσης’ ή ‘ειδικότητας’..
Διότι, ένα από τα σημαίνοντα στοιχεία ανάπτυξης του ευρύτερου, του σφαιρικού και του ιστορικού φασισμού, καθίσταται η ιδιαίτερη όσο και προσίδια ‘επωνυμία’ του: η ικανότητα του να αίρει, σε συμβολικό επίπεδο τις εντάσεις των προκαθορισμένων ταυτοτήτων, προσφέροντας παράλληλα όχι ‘προσωπεία’, αλλά την αίσθηση του αδιαμεσολάβητου ‘εμείς’, την αίσθηση της ‘ειδικής’ απεύθυνσης και της δυνατότητας ‘μύησης’: το κόμμα αυτό είναι το ‘δικό’ σου κόμμα.[2]
Σε αυτήν την περίπτωση, δύναται να αναφέρουμε πως ο φασισμός-εθνικοσοσιαλισμός δύνανται να συναρθρώσουν την εξατομίκευση με το ‘φορτίο’ της συλλογικότητας, της εκ νέου ένταξης σε μία συλλογικότητα που προσδοκά την ιστορική ‘νίκη’..
Για δε το Ιταλικό φασιστικό κόμμα, το σημείο εγκάρσιας τομής, το σημείο πραγμάτωσης καθίσταται η μείζονα πολιτική ‘Πορεία προς τη Ρώμη’, προς το φαντασιακό-συμβολικό επίκεντρο, προς το κέντρο της Ιταλικής ενοποίησης, εκεί όπου ο Ιταλικός Φασισμός αναπαριστά την δυναμική της ‘εκκαθάρισης’ & της ‘τάξης’, την λαϊκότητα του ‘καινούργιου’, συνυφαίνοντας, με έναν ιδιαίτερο τρόπο και τις εκφάνσεις ανάπτυξης του βιομηχανοποιημένου-κεφαλαιοκρατικού Ιταλικού Βορρά με την περισσότερο φεουδαρχική παραδοσιοκρατία του Ιταλικού Νότου, ανα-πλαισιώνοντας συνάμα την έννοια της Ιταλικότητας & ΄παίζοντας’ με τις απολήξεις αυτής της κοινωνικής διαιρετικής τομής εντός Ιταλικής χερσονήσου.
Για τη δε Γερμανία, το σημείο πραγμάτωσης καθίσταται, αφενός μεν η ιδεολογική διεύρυνση των όρων της ‘εξεγερσιακής προτροπής’ που εξέφραζε για μία Γερμανία ενώπιον και πριν από τις Βερσαλλίες, αφετέρου δε η αναπλαισίωση της κοινωνικής συμμαχίας του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος με επίκεντρο την ‘τεχνολογία’ του δυνατού, της ‘αναγέννησης’ του Γερμανικού πνεύματος εντός μίας οριοθετούμενης Ευρώπης..
Επρόκειτο για την έκφανση ενός κανονικοποιημένου Γερμανο-ευρωπαϊσμού δίχως την ‘επάρατη’ Εβραϊκότητα, που, την ίδια στιγμή, επανεπινοεί τους όρους και τα όρια του σύνθετου ανταγωνισμού, του φανερού και κεκαλυμμένου αίματος, του πολιτισμικού φυλετισμού ως το πολιτικό εντός της Κοινότητας..
Πέρα και πάνω από τις ‘οικείες’ ταυτίσεις και προβληματικές-στατικές επαγωγές περί Φασισμού ως ‘δικτατορίας’ της αστικής τάξης και των ηγετικών της μερίδων, ο Νίκος Πουλαντζάς αποδίδει την κοινωνική-πολιτική ανάπτυξη και σταθεροποίηση του Ιταλικού Φασισμού και του Γερμανικού Εθνικοσοσιαλισμού, σκιαγραφεί αναλυτικά τις ιδεολογικές του προκείμενες, την ιδιαίτερη εκ-φορά του κανονικού προς την μικροαστική τάξη, προς την εργατική τάξη, προς τα δίκτυα που βρίθουν των συμβολισμών ενός γίγνεσθαι επανεπινόησης του σώματος ως ‘έθνος’ και του ‘έθνους’ που αντανακλά στο κάθε ένα σώμα, στη ρώμη της απόφανσης: η ιστορία εκκινεί και τελειώνει στην διαδικασία αισθητικοποίησης της τόλμης και του φόβου.
Ο Φασισμός δεν καθίσταται το απόλυτο και άτεγκτο ‘εργαλείο’ του άρχοντος αστικού μπλοκ εξουσίας (ή η ‘μύηση’ των λούμπεν κοινωνικών στοιχείων στην πολιτική διαπάλη), αλλά διαμεσολαβεί, αντανακλά και ‘επαναφορτίζει’ τους όρους και τα συγκείμενα της του αστικού, του ενδο και έξω-αστικού ανταγωνισμού σε συνθήκες λαϊκής-εργατικής ανησυχίας..
Αναφέροντας την φασιστική ‘ιδεολογικοποίηση’ του ιστορικού βάθους, η Πουλαντζική ανάλυση εντοπίζει συνάφειες, συγκλίσεις & αποκλίσεις μεταξύ Φασισμού και Εθνικοσοσιαλισμού, δομεί την τυπολογία περί Φασισμού ως ‘καθεστώτος εκτάκτου ανάγκης’, ως τύπου καπιταλιστικού κράτους που φέρει επάλληλα δίκτυα, ως τύπου κράτους εντός των έκτακτων συνθηκών ενός ιμπεριαλιστικοποιημένου [3] γίγνεσθαι, διαμέσου της αναφορά στο ‘Κράτος Εκτάκτου Ανάγκης’, στο ‘βάρος’ και στην ιστορικότητα του, στις όψεις της συγκέντρωσης δυνάμεων, στους λεπτούς, στους ορατούς και ‘αόρατους’ όρους της μετάβασης από την αστική δημοκρατία στην σήμανση ενός ‘καθεστώτος’ το οποίο υπαινίσσεται & αποκρυσταλλώνεται στις αρθρώσεις των μηχανισμών του, στις ανακατατάξεις-μεταβολές που επιτελούνται εντός του αστικού μπλοκ εξουσίας και του ευρύτερου συνασπισμού εξουσίας. Όπως επισημαίνει ο Νίκος Πουλαντζάς: «Στη μορφή Κράτους Εκτάκτου Ανάγκης παρατηρούμε: α) την ανατροπή του συσχετισμού δυνάμεων στο πλαίσιο του άρχοντος συγκροτήματος και τον ιδιαίτερο ρόλο που, μέσα στη συγκυρία της κρίσης, αναλαμβάνουν συχνά ως κοινωνικές δυνάμεις οι τάξεις-στηρίγματα του κράτους που κατά προτίμηση εδράζονται στους ιδεολογικούς μηχανισμούς. β) το νέο ρόλο του κράτους στην αναδιοργάνωση της ηγεμονίας». [4]
Δύναται να προσδιορίσουμε την μορφή του ‘Κράτους Εκτάκτου Ανάγκης’ ως εξειδικευμένη μορφή καπιταλιστικού κράτους το οποίο, συναρθρώνοντας αντιθέσεις, ‘φιλτράρει’ και διαμεσολαβεί την ιδιαίτερη λειτουργία των μηχανισμών του, ιδεολογικών και κατασταλτικών, μηχανισμών που δύνανται να ‘εγκαθιδρύσουν’ μία νέα σχεσιακότητα του κράτους ως προς το πεδίο του κοινωνικού και τις κοινωνικές τάξεις, με ιδιαίτερο εδώ τον ρόλο των τάξεων-στηριγμάτων, όπως αναφέρει και η Πουλαντζική αναλυτική. Τάξεις-στηρίγματα που φέρουν τις ‘διαθλάσεις’ της ιδεολογίας, ενσωματώνοντας τα χαρακτηριστικά της ταξικής πάλης, συγκεκριμενοποιώντας την δράση-κίνηση τους και εντός πεδίου του κράτους.
Εγγράφοντας τον Νόμο και την ειδική του ‘εξαίρεση’, το ‘Κράτος Εκτάκτου Ανάγκης’ ανασυνθέτει εκ νέου το πεδίο ή τα πεδία της εφαρμογής του, προβάλλοντας, όχι μόνο την ιστορικότητα της κρίσης και της δοσμένης κρίσης αλλά και την ίδια την ιστορικότητα του Νόμου προς..
Εντός του πλαισίου του προγραμματισμού, ο μαρξιστής συγγραφέας ανασημασιοδοτεί το πολιτικό-ιδεολογικό πρόγραμμα του Φασισμού και του Ναζισμού, την διάχυση αυτού του λόγου στο εσωτερικό του κόμματος και του κράτους, την συνάρθρωση του με τους εκτελεστικούς ‘βραχίονες’ εφαρμογής του σε ‘ζώσα’ πολιτική, στηλιτεύοντας παράλληλα εκείνες τις απόψεις-αναλύσεις που κάνουν λόγο για την εμφάνιση του Φασισμού ως απλή-απλοϊκή ‘άναρθρη κραυγή’, ως απλοϊκή αντιδραστική θεώρηση των ανορθολογικών κοινωνικών στρωμάτων..
Δια-κρατώντας την ευρύτητα της κριτικής προς τις μονοδιάστατες αντιλήψεις της Τρίτης Διεθνούς για τον Φασισμό (ως Φασισμός ως ‘άτεγκτο εργαλείο’ της άρχουσας τάξης) [5], ο συγγραφέας σημαίνει την οντολογία της κινητοποίησης που επι-φέρει ο Φασισμός, την τραγωδία-τραγικότητα που υποκρύπτουν οι αναφορές του, την εγκόλπωση διαφορετικών ιδεολογικών υποσυνόλων οι οποίες προσιδιάζουν προς την συγκρότηση μίας ‘γραμμής κρούσης’, την αναπαραγωγή του ως ‘εκτατικού καταναλωτισμού’, δια-τρέχοντας την πορεία του έως την κρατική ‘κορυφή’, εκεί όπου το κόμμα εντάσσεται ως καθετοποιημένος μηχανισμός, εγγράφει κοινωνικές τάξεις στο εσωτερικό του κράτους, την στιγμή όπου το ίδιο το κράτος ‘μετασχηματίζεται’ σε αιχμή, σε ‘βιομηχανοποιημένη’ κλίμακα, σε εφαρμοστική μονάδα της ‘τεχνολογίας’ του θανάτου και του διαμελισμένου σώματος..
Και με αυτόν τον τρόπο δύναται να εννοήσουμε τον Φασισμό και το Φασιστικό κράτος ως ‘καθεστώς εκτάκτου ανάγκης’ με βάση την Πουλαντζική αναλυτική..
Η φασιστική μορφή κράτους, (το κράτος ως ‘δίκτυο και ως δράση), φέρει τις σημάνσεις μίας διαρκώς αναπαραγόμενης κοινωνικοποίησης, εκφράζει το πλαίσιο παράλληλων δικτύων που δια-μοιράζουν και δια-μοιράζονται την εξουσία, δεικνύοντας προς την κατεύθυνση ενός ‘ενσαρκωμένου’ κράτους: κράτος που ‘ενσαρκώνεται’ στο πρόσωπο, στις οργανώσεις του κόμματος, στην ίδια την διαδικασία εκφασισμού, η οποία προβάλλει ενώπιον του ορίου: φασιστική νομολογία, παραγωγή αδιάλειπτων κανόνων, εγγραφή του ίδιου του εκ-φασιστικού ορίου ως συμβολισμό και υπερ-απόδοση.. Το έργο του Νίκου Πουλαντζά ‘διεισδύει’ στην κίνηση του Φασισμού και του Εθνικοσοσιαλισμού, στον Φασισμό ως «ιδιότυπο πολιτικό φαινόμενο»[6], όπως τονίζει ο ίδιος.
—————————————————
[1] Οι φεουδαρχικές συσσωρεύσεις διαμορφώνουν τους όρους και τις προϋποθέσεις για την ανάδυση και την αποκρυστάλλωση του ‘κολλεκτιβίστικου’ φασισμού.
[2] Σε αυτό το σημείο της εγκάρσιας ρήξης, προσδιορίζεται εκ νέου η εννοιολόγηση του «άσπιλου» & «ρομαντικού», του ‘παραπλανημένου’ λαού..
[3] Όπως αναφέρει σχετικά ο ίδιος ο Νίκος Πουλαντζάς: «Η ιμπεριαλιστική αλυσίδα δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αναπαραγωγή του ΚΤΠ (σ.σ: Κεφαλαιοκρατικός Τρόπος Παραγωγής) μέσα σε κοινωνικούς σχηματισμούς σε καθορισμένες οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές συνθήκες, ενώ οι κρίκοι της αλυσίδας – οι κοινωνικοί σχηματισμοί- αποτελούν τους τόπους ύπαρξης της διαδικασίας αυτής». Αναφέρεται στο: Ασημακόπουλος Βασίλης, ‘Πρώτη Φορά Αριστερά. Αντιθέσεις, αντιφάσεις, εσωτερικές συγκρούσεις στο ΠΑΣΟΚ την περίοδο 1974-1990 και οι βάσεις του πολιτικού μεταμορφισμού του’, A. P Publications, Αθήνα 2017, σελ. 42. Η «ιμπεριαλιστική αλυσίδα» ενσωματώνει κεφαλαιοκρατικές τάσεις και εξελίξεις, αναπαράγοντας και διευρύνοντας την ίδια την έννοια της ανεπτυγμένης χωρικότητας του Κεφαλαιοκρατικού Τρόπου Παραγωγής.
[4] Βλέπε σχετικά, Πουλαντζάς Νίκος, ‘Φασισμός και Δικτατορία. Η Τρίτη Διεθνής αντιμέτωπη στον Φασισμό’, Μετάφραση: Αγριαντώνη Χριστίνα, Θεώρηση-Επιμέλεια: Ελεφάντης Άγγελος, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2006, σελ. 355. Αναφέρει σχετικά ο Νίκος Πουλαντζάς: «Σ’ ένα Κράτος Εκτάκτου Ανάγκης ακόμα κι όταν κυριαρχεί ένας κλάδος του μηχανισμού καταστολής, η κυριαρχία του συμβαδίζει πάντα με την ανάδειξη και της δευτερεύουσας ιδεολογικής πλευράς του, χωρίς αυτό να καταλήγει απαραίτητα στην τροποποίηση της κύριας πλευράς»…ό.π., σελ. 355-356.
[5] Η στατική-ανιστορική αντίληψη όσο και προσίδια τυπολογία της Τρίτης Διεθνούς δεν εκφεύγει της αντίληψης του και περί στατικού κόμματος, προσιδιάζοντας προς την εννοιολογική ‘σύλληψη’ του ‘ταυτισμένου’ κόμματος, όπως εκφράζεται στην περίπτωση του Φασισμού-Εθνικοσοσιαλισμού. Του απόλυτα ‘ταυτισμένου’ με τα συμφέροντας και την ευρύτερη κίνηση του αστικού μπλοκ Φασιστικού κόμματος, υπό το πρίσμα του ‘εργαλείο’ μίας ιδιότυπης ‘συγκέντρωσης’ και ‘συγκεντροποίησης’ ισχύος.. Οι εννοιολογήσεις της Τρίτης Διεθνούς αδυνατούν να προσδιορίσουν την ευρύτητα του Φασιστικού φαινόμενου, δια-κρατώντας το σχήμα ενός επαγωγικού και περιγραφικού μαρξισμού της απλής ανάγκης και της ‘αυτοματοποιημένης’ συνδεσιμότητας, μη δίνοντας βάση στις επάλληλες όσο και δυναμικές συναρθρώσεις μεταξύ κοινωνικού και πολιτικού στοιχείου, εκεί όπου δύνανται να αναδειχθούν και αναδεικνύονται οι όψεις του πολιτικά-πολιτισμικά ‘δυνατού’ & ‘εφικτού’, η ίδια η Φασιστική βιο-πολιτική της απόρριψης και της εφαρμοσιμότητας.. Όπως αναφέρει πάλι ο Νίκος Πουλαντζάς, η μείζονα θεωρητική πρόσληψη-τυπολογία της Διεθνούς ήταν ότι «κάθε τάξη γεννιέται μ’ ένα κόμμα κολλημένο στην πλάτη της σαν ταυτότητα, που σε κάθε περίπτωση αντιπροσωπεύει συνειδητά τα αποκλειστικά της συμφέροντα». Αναφέρεται στο: Ασημακόπουλος Βασίλης…ό.π., σελ. 75. Εστιάζοντας στο συγκεκριμένο κρισιακό σημείο τομής, η Πουλαντζική προβληματική δηλώνει πως, αντιθέτως, «κανένα κόμμα δεν γεννιέται με ένα κόμμα κολλημένο στην πλάτη της».
[6] Βλέπε σχετικά, Πουλαντζάς Νίκος, ‘Φασισμός και Δικτατορία…ό.π., σελ. 9.