Ντούνης Ανδρέας
Η θεωρία του λόγου (discourse theory) βρίσκει εφαρμογή στις καθημερινές κοινωνικές συναναστροφές και αλληλεπιδράσεις (οικογενειακές και φιλικές συζητήσεις). Επεκτείνεται, όμως, στις δημοσιογραφικές, επιστημονικές και πολιτικές επικοινωνιακές πρακτικές. Κυριότερα, επηρεάζει υπόρρητα τον τρόπο που λαμβάνονται αποφάσεις κατά την άσκηση πολιτικής, και ειδικότερα κοινωνικής πολιτικής.
Κύριοι θεμελιωτές της θεωρίας περί Λόγου στη σύγχρονη ιστορία υπήρξαν ο Nietzsche και ο μετα-δομιστής γάλλος φιλόσοφος Michel Foucault. Σύγχρονοι εκφραστές αναδείχθηκαν ο Ernesto Laclau μαζί με την Chantal Mouffe.
Η άσκηση της κοινωνικής πολιτικής συνδέεται άρρηκτα με τη θεωρία του λόγου καθώς η εκφορά του, σύμφωνα και με τη φουκωική αντίληψη της εξουσιαστικής του δύναμης, δύναται να κατασκευάζει ορισμένες κοινωνικές ομάδες ως μειονεκτούσες και να δημιουργεί «αρνητικές» κοινωνικές ταυτότητες. Ως αποτέλεσμα, παθητικοποιεί τους λήπτες και λήπτριες προνοιακών υπηρεσιών από προνοιακά υποκείμενα κοινωνικών δικαιωμάτων σε προνοιακά αντικείμενα επιβαλλόμενου κοινωνικού ελέγχου.
Τα σύγχρονα ρεύματα επιστημονικής ανάλυσης αναγνωρίζουν, όμως, κι έναν αισιόδοξο δρόμο, αυτόν της Θετικής Ανάλυσης Λόγου (Positive Discourse Analysis) που βρίσκει, και αυτός, εφαρμογές σε πεδία κοινωνικής πολιτικής. Η χρήση του λόγου έχει πάντα πολλές όψεις, και ανάλογα με τις αξίες που εμποτίζουν τους εκφραστές του, χρησιμοποιείται ως επικοινωνιακό και πολιτικό εργαλείο άμεσου επηρεασμού. Ο εκφερόμενος λόγος μπορεί να αποτελέσει είτε «επιβραδυνόμενο» όχημα είτε «επιταχυνόμενο», για την άσκηση κοινωνικής πολιτικής με ιδεολογική δια-μεσολάβηση προκαταλήψεων και ρατσιστικών ιδεολογιών/προσλήψεων.
– Η ενότητα του λόγου
Ο λόγος, για πολλούς διανοητές, είναι αδιάσπαστος και αδιαίρετος υπό το πρίσμα ότι δεν δύναται να διαχωριστεί ο γραπτός από τον προφορικό λόγο. Κατά αυτόν τον τρόπο, πρέπει με σκοπό τόσο θεωρητικό/ερμηνευτικό όσο και πρακτικό/ερευνητικό να διατηρεί τη διττή του υπόσταση. Ενώ ο γραπτός λόγος έχει διαφορετική υπόσταση (σε όρους επισημότητας και δομής) από τον προφορικό, οι δύο εκφάνσεις συνθέτουν την ολοκληρωμένη έννοια του λόγου και χρησιμοποιούνται ως ερευνητικά εργαλεία (ανάλυση κειμένων, ανάλυση ομιλιών).
Αποδεχόμαστε ως αληθή την πρόταση ότι ο λόγος είναι ενιαίος, και πώς θεωρείται ολίσθημα ο διαχωρισμός του προφορικού από τον γραπτό λόγο. Η έννοια του λόγου, εξάλλου, εκλαμβάνεται μέσα από διαφορετικά θεωρητικά συστήματα, τα οποία με τη σειρά τους αντιπροσωπεύουν διαφορετικές επιστημολογικές ερμηνείες.
Οι επιστημολογίες αυτές, ερμηνεύουν υπό διαφορετικά πρίσματα τον κοινωνικό κόσμο και την κοινωνική πραγματικότητα. Τα διαφορετικά θεωρητικά συστήματα έχουν ειδική δυναμική στην ερμηνεία των κοινωνικών συστημάτων και αποτελούν διακριτά, αν και όχι πάντα αμοιβαίως αποκλειστικά πεδία διανόησης.
Επιπρόσθετα, οι οπτικές εικόνες που συμπληρώνουν ένα γραπτό κείμενο, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν αναφορικά με τη σχέση γλώσσας και εικόνας, μία θεώρηση που συνιστά το πλαίσιο αναφοράς της κοινωνικής σημειωτικής. Παρά ταύτα, οι αναλυτές λόγου εν συνόλω αντιμετωπίζουν και αναλύουν τις οπτικές εικόνες ως αυτούσια γλωσσικά κείμενα.
– Η νομιμοποίηση της χρησιμοποίησης των αναλύσεων λόγου για την έρευνα των κοινωνικών επιστημών
Στη σύγχρονη και αναλυτική επεξεργασία των επιστημών, η σημασία της θεωρίας περί λόγου διαφαίνεται από τη δυνατότητα εφαρμογής της στο κοινωνικό επιστημονικό πεδίο καθώς και από την εφαρμογή της σε πλείστα συγγενή ή μη επιστημονικά πεδία. Πέραν, όμως, από την επιστημονική της νομιμοποίηση στο πεδίο της κοινωνικής έρευνας, η θεωρία περί λόγου διευρύνεται μέσα από τη συμβολική αξιακή κατασκευή και ερμηνεία συγκεκριμένων κοινωνικών συστημάτων και κοινωνικοπολιτικών ιδεολογιών.
Οι μέθοδοι ανάλυσης λόγου έχουν τη δυνατότητα να καταδείξουν τις πρακτικές σχηματισμού ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων. Επιπρόσθετα, αναδεικνύουν την ιδεολογική πλατφόρμα στην οποία «κουμπώνουν» οι κοινωνικές και πολιτικές δομές, όπως και τις πρακτικές επηρεασμού της κοινής γνώμης μέσα από τον κυρίαρχο εκφερόμενο λόγο της πολιτικής ηγεσίας και των ΜΜΕ.
Εν συνόλω, οι αναλυτές λόγου παραδέχονται οντολογικά την αρχή του κοινωνικού κονστρουξιονισμού, βάσει της οποίας η κοινωνική πραγματικότητα κατασκευάζεται μέσα από συγκεκριμένες πρακτικές, και εν προκειμένω μέσα από τις πρακτικές του λόγου.
Μέσα από την ανάλυση λόγου δίδεται η δυνατότητα στους ερευνητές και στις ερευνήτριες να προβούν σε μελέτες πολιτικών, και κυρίως κοινωνικών πρακτικών που πέρα από την κοινωνική κατασκευή συγκεκριμένων ευρύτερων κοινωνικών δομών, κατασκευάζουν, ακόμη, τον τρόπο καθημερινής κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Ειδικότερη χρησιμότητα διαφαίνεται στον τομέα της κοινωνικής πολιτικής, με κύρια σημεία τον προσδιορισμό της ετερότητας και του κοινωνικού αποκλεισμού μέσα από πρακτικές εκφερόμενων λόγων.
Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (όπως αυτή εννοιολογήθηκε από τον Norman Fairclough) αποτελεί το πεδίο ανάλυσης λόγου που υπηρετεί την έννοια της κοινωνικής αλλαγής και χειραφέτησης, χρησιμοποιώντας την κριτική διάσταση της έρευνας για να «υπηρετήσει» τις καταπιεσμένες κοινωνικές ομάδες.
Η συνεργατική παρέμβαση της κοινωνιολογίας, των επικοινωνιακών επιστημών αλλά κυριότερα της εφαρμοσμένης κοινωνικής πολιτικής, μπορεί να αναδείξει τη σημασία της θεωρίας του λόγου σε πράξεις δημοσιογραφικής, πολιτικής και επιστημονικής εκφοράς του. Ακόμη, αναδεικνύει τις “πρακτικές” υπόρρητου επηρεασμού αξιακών συγκροτήσεων και ιδεολογιών.
Η κυριότερη πρόκληση, παρά ταύτα, έγκειται στην εναπόθεση της χρησιμοποιούμενης γλώσσας πρωτίστως, και των επικοινωνιακών πρακτικών δευτερευόντως, στο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής σε τέσσερα διαδοχικά στάδια/επίπεδα:
- Στο υπόστρωμα του χρησιμοποιούμενου λόγου, ως μέσο αξιακής συγκρότησης.
- Στο στάδιο της γλώσσας, ως μέσο άσκησης εξουσίας.
- Στο επίπεδο του προσδιορισμού της ετερότητας και της διαφορετικότητας ως ρατσιστικά επικαθορίσματα – και
- Στην αποτελεσματικότητα των στρατηγικών λόγου για την άσκηση πολιτικής και ειδικότερα κοινωνικής πολιτικής.
Σημειώσεις
- William Outhwaite: «Habermas, A Critical Introduction», Polity Press, Cambridge UK, 1994.
- Ο Τeun van Dijk υποστηρίζει ότι ο λόγος αποτελεί ακόμη μία μορφή συμβολικής αλληλεπίδρασης βλ. σχετικά Τeun Van Dijk : «Ηαndbook of Discourse Analysis», Vol. 3, Academic Press, London 1985.
- Ο Althusser ορίζει την ιδεολογία ως ένα σύστημα αναπαραστάσεων που συσκοτίζουν τις πραγματικές κοινωνικές σχέσεις, με το να διαμορφώνουν φαντασιακές σχέσεις μεταξύ των ατόμων και ανάμεσα στα άτομα και τον κοινωνικό σχηματισμό. Συστήνει την έννοια της κυρίαρχης ιδεολογίας για την επεξήγηση των κοινωνικών πρακτικών. από τους Louise Phillips, Marianne Jorgensen: «Ανάλυση λόγου – Θεωρία και Μέθοδος», Eκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2009.
- Οι ιδεολογίες σύμφωνα με τον Τeun van Dijk είναι οι «θεμελιώδεις πεποιθήσεις μιας ομάδας και των μελών της» βλ. σχετικά Τeun Van Dijk: «Ideology and discourse – A Multidisciplinary Introduction» , Pompeu Fabra University, Barcelona. URL: https://www.discourses.org (πρόσβαση στις 16/11/2010).
- Εν συντομία, η ερμηνεία της «γλωσσολογικής στροφής» του Dummett (η οποία αποδόθηκε στον Frege) είχε τρείς άξονες: (α) Πρωτίστως, ο στόχος της φιλοσοφίας είναι η ανάλυση της δομής της σκέψης, (β) Δευτερευόντως, η μελέτη της σκέψης θα πρέπει να διαχωριστεί από τη ψυχολογική διαδικασία του σκέπτεσθαι και, (γ) Η μόνη κατάλληλη μέθοδος για την ανάλυση της σκέψης ενυπάρχει στην ανάλυση της γλώσσας (αναλυτική σχολή φιλοσοφίας). Όσοι φιλόσοφοι δεν αυτοανακηρύσσονται αναλυτικοί φιλόσοφοι, παρακάμπτουν τη γλωσσική ανάλυση για να επιτύχουν την ανάλυση της σκέψης.
- Κύριος θεμελιωτής της αναλυτικής σχολής φιλοσοφίας υπήρξε ο Wittgenstein. Κομβικό σημείο της γλωσσολογικής στροφής ήταν η έκδοση της ανθολογίας “The Linguistic Turn”, από τον Richard Rorty, το 1967.
- Στην εισαγωγή o Rorty αναφέρει: «The purpose of the present volume is to provide materials for reflection on the most recent philosophical revolution, that of linguistic philosophy. I shall mean by “linguistic philosophy” the view that philosophical problems are problems which maybe solved (or dissolved), either by reforming language, or by understanding more about the language we presently use» βλ. σχετικά Timothy Williamson: «Past the Linguistic Turn?», εκδόσεις Β. Leiter στο The Future for Philosophy, Oxford: Oxford University Press.
Πηγή: Ντούνης Ανδρέας, “Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου”, Εργασία Εξαμήνου για το μάθημα Επιστημολογία και Μέθοδοι Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής, ΠΜΣ Μεθοδολογία και Εφαρμογές στην Κοινωνική Πολιτική, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα Φεβρουάριος 2011.
Νέα Επιμέλεια Κειμένου, Ντούνης Ανδρέας || 22-2-2025
Discover more from socialpolicy.gr
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
Καλησπέρα, για ανάλυση λόγου σε ένα δημοσιογραφικό άρθρο με θέμα τις μεταρυθμίσεις στην Ιταλία λόγω οικονιμικής κρίσης, ποιά μέθοδο ανάλυσης λόγου πρέπει να ακολουθηθεί; Υπάρχει κάποιο βιβλίο να μου προτείνετε;
Ευχαριστώ