Ντούνης Ανδρέας
Η πολιτική φιλοσοφία του κλασσικού φιλελευθερισμού έχει ως κεντρικό πυλώνα την λοκιανή θεωρία της ανοχής [1]. Ο John Locke στην Επιστολή για την Ανεξιθρησκεία του 1865 «Epistola de Tolerantia ad Clarissimum Virum» έθεσε τα ζητήματα της θρησκευτικής ελευθερίας και διαφορετικότητας, δηλαδή την απαλλαγή των ατόμων από την καταπίεση της θρησκευτικής εξουσίας και του δογματισμού.
Επίσης, σε ένα «ρυθμιστικό επίπεδο» υποστήριξε θερμά τον διαχωρισμό των εξουσιών κράτους και εκκλησίας. Μέσα όμως από την Επιστολή, συνάμα αναδείχθηκε και η φιλελεύθερη πολιτική θεωρία του John Locke. Η πολιτεία συγκροτείται από μία κοινωνία ανθρώπων, και το κράτος θα πρέπει να παρέχει τα εχέγγυα για την διασφάλιση των αστικών ελευθεριών και της ατομικής ιδιοκτησίας [2].
Στον λόγο του κλασσικού φιλελευθερισμού, όπως και σε αυτόν του νεοφιλελευθερισμού, κεντρικός ρητορικός άξονας είναι η έννοια της ελευθερίας του ατόμου [3]. Ενώ η ελευθερία στον κλασσικό φιλελευθερισμό συνεπάγεται την ανύψωση του δικαιώματος στην ατομική ιδιοκτησία (σε σύμπλευση με τον νεοφιλελευθερισμό), εντούτοις διασφαλίζεται ο σεβασμός στην ελευθερία του άλλου καθώς και τίθενται οι βάσεις για την οικοδόμηση της αρχής της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Η αρχή της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι έκδηλη στον λόγο του κλασσικού φιλελευθερισμού: Τα άτομα φτιάχνουν μία κοινότητα ίσων ατόμων, και διασφαλίζεται για κάθε ένα από αυτά η ιδιότητα του πολίτη. Στην πράξη βέβαια το δεύτερο σκέλος αυτής της επιχειρηματολογίας δεν εφαρμόσθηκε, αναφορικά κυρίως με το δικαίωμα του εκλέγειν για τις γυναίκες.
Στην νεοφιλελεύθερη ρητορεία, δεν γίνεται λόγος για ισότητα ή κοινωνική δικαιοσύνη, αντίθετα η ελευθερία των ατόμων (και κατ’ επέκταση των επιχειρηματιών και των επιχειρήσεων, δηλαδή εν γένει της αγοράς) τίθεται ως απαραβίαστος όρος που η επίτευξή του δεν συμβαδίζει απαραίτητα με την ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Η κοινωνία στον φιλελευθερισμό αποτελείται από ένα σύνολο ατόμων, τα οποία είναι φορείς δικαιωμάτων. Ο κλασσικός φιλελευθερισμός δεν δημιουργεί ένα σχήμα λόγου για την κοινωνία, αλλά την εντοπίζει ως ένα σύνολο επιμέρους ατόμων και φορέων δικαιωμάτων. Ως φορέας του δικαιώματος λογίζεται το άτομο, και εξίσου σημαντική είναι η διασφάλιση των ατομικών όσο και των κοινωνικών δικαιωμάτων. Ο λόγος για την διασφάλιση των δικαιωμάτων του ατόμου είναι εμφανής στον κλασσικό φιλελευθερισμό, ενώ στον νεοφιλελεύθερο λόγο η επιδίωξη της οικονομικής ανάπτυξης ανυψώνει το δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας ως το υπέρτατο δικαίωμα για την εξασφάλιση της ελευθερίας και κατά συνέπεια δεν εξασφαλίζονται οι αρχές του κλασσικού φιλελευθερισμού ως προς τα κοινωνικά δικαιώματα.
H οικονομία δεν υπεισέρχεται στην επιχειρηματολογία του κλασσικού φιλελευθερισμού ως ένα αυτόνομο σύστημα με δικούς του εσωτερικούς μηχανισμούς.
Στον νεοφιλελευθερισμό, το οικονομικό επιχείρημα συμπορεύεται με το κοινωνικό. Η ανάπτυξης της ελεύθερης και αυτορρυθμιζόμενης αγοράς γίνεται έτσι το μέσο για την κοινωνική ανάπτυξη και είναι αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνικής οργάνωσης.
Ο κλασσικός φιλελευθερισμός, όπως αυτός εντοπίζεται στην λοκιανή θεωρία, έχει ως ύψιστη ιδέα αυτήν της ελευθερίας του ατόμου, η οποία εξασφαλίζεται μέσω των αρχών της συνταγματικής δημοκρατικής διακυβέρνησης και της ατομικής ιδιοκτησίας.
Η ειδοποιός διαφορά με τον νεοφιλελευθερισμό έγκειται στο γεγονός ότι η άσκηση της πολιτικής εξουσίας δεν αποτελεί τροχοπέδη στην επιδίωξη της ελευθερίας του ατόμου, αλλά στοιχείο που είναι απαραίτητο για την προσπάθεια της επίτευξής της. Αυτό δεν καθιστά την νεοφιλελεύθερη ιδεολογία απολυταρχική, αλλά εγγενώς αντιδραστική προς την οργάνωση του μεταπολεμικού πολιτικού και οικονομικού συστήματος.
Στον κλασσικό φιλελευθερισμό η αποτίναξη των μοναρχικών και απολυταρχικών ζυγών ήταν το απαιτούμενο, μέσω της καθιέρωσης της συνταγματικής και κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, ενώ στον νεοφιλελευθερισμό η καταπίεση και υποδαύλιση της ελευθερίας του ατόμου εντοπίζεται στις γραφειοκρατικές αγκιστρώσεις του σύγχρονου κράτους και επιχειρείται η προσπάθεια μείωσης του έντονου παρεμβατισμού του στην ατομική πρωτοβουλία.
Σημειώσεις
[1] Μακρής Σπύρος: “Φιλελευθερισμός: Φιλοσοφικές Απαρχές και Σύγχρονες Τάσεις”, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2007.
[2] Μακρής Σπύρος: “Φιλελευθερισμός: Φιλοσοφικές Απαρχές και Σύγχρονες Τάσεις”, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2007.
[3] Η ίδια η έννοια της ελευθερίας ακόμη και στον κλασσικό φιλελευθερισμό (πόσο μάλλον στον νεοφιλελευθερισμό) έχει γίνει η αφορμή έντονων συζητήσεων. Η διάκριση μεταξύ θετικής και αρνητικής ελευθερίας μπορεί να έχει γίνει σαφής, αλλά το γεγονός ότι αποτελούν συστατικά μέρη ή εξίσου σημαντικά μέρη της ελευθερίας έχει αποτελέσει αντικείμενο αντιπαραθέσεων. Ενώ η έννοια της αρνητικής ελευθερίας δεν είναι ντετερμινιστική και συνεκτική, στο πεδίο των δικαιωμάτων αφορά στην παρέμβαση στην απόλαυση συγκεκριμένων δικαιωμάτων του ατόμου η οποία δεν θα πρέπει να λαμβάνει χώρα μέσα σε ένα ευνομούμενο κράτος δικαίου. Κατά αυτόν τον τρόπο, όμως, η αρνητική ελευθερία λογίζεται ως πλήρης ελευθερία ενώ ουσιαστικά είναι μια σημαντικά περιορισμένη ελευθερία. Επίσης, η ελευθερία δεν θα πρέπει να συγχέεται με την ικανότητα ικανοποίησης τω επιθυμιών του ατόμου, δηλαδή ως η ελευθερία από ασθένειες κ.οκ. βλέπε H.J. McCloskey: “Liberalism”, Philosophy (49), 1974.
Πηγή: Ντούνης Ανδρέας, Ο λόγος του νεοφιλελευθερισμού ως προς το κράτος πρόνοιας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών – Μεθοδολογία και Εφαρμογές στην Κοινωνική Πολιτική, Εργασία εξαμήνου για το μάθημα: “Κοινωνική Θεωρία και Κοινωνική Πολιτική”, Αθήνα, Ιούνιος 2011.
socialpolicy.gr
