Ντούνης Ανδρέας – Η αδιαμφισβήτητη διαχρονική σημασία, πορεία και εξέλιξη της έννοιας του λόγου διαφαίνεται από το εφαλτήριο έργο των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων (Πλάτωνας, Αριστοτέλης) με ενδιάμεσους κομβικούς σταθμούς τις επιδραστικότερες θέσεις στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών των Nietzsche, Michel Foucault και πιο σύγχρονους εκφραστές τους Norman Fairclough, Ernest Laclau και Chantal Mouffe.
Στην «αρχαιολογική» περίοδο των γραπτών του ο Φουκώ ακολουθεί ουσιαστικά μία δομιστική πορεία ανάλυσης. Το κύριο (δομιστικό) επιχείρημα του ήταν ότι οι ρηματικοί κανόνες (οι οποίοι είναι κατ’ ουσίαν αυτόνομα αντικείμενα λόγου καθώς μέσα από την νοηματοδότησή τους επιτρέπουν την κοινωνική κατασκευή εννοιών) επιτρέπουν στα υποκείμενα να συκροτούν λόγους μέσα από την παραγωγή αντικειμένων, δηλώσεων, εννοιών και στρατηγικών. Οι πρακτικές λόγου στέκουν ουσιαστικά απομονωμένοι από τον συνδετικό κρίκο της παραγωγής και των κανόνων μετασχηματισμού των εννοιολογήσεων στη δομιστική προσέγγιση.
Ο Φουκώ ασχολήθηκε εκτενώς στα «γενεαλογικά» έργα του με τις εξουσιαστικές σχέσεις και τον εκφερόμενο λόγο. Κύρια παράμετρος των έργων του ήταν ο συνδετικός κρίκος μεταξύ κοινωνικής ισχύος και γνώσης σε σύζευξη με τις πρακτικές του κυρίαρχου λόγου. Yποδεικνύει μέσα από τα έργα εκείνης της περιόδου ότι η εξουσία συγκροτεί και συγκροτείται από τον λόγο, και διανοίγει το μονοπάτι της μεταδομιστικής του θεώρησης.
Η «γενεαλογία» του Φουκώ πρέπει να ειδωθεί ως μία μεταδομιστική ανάλυση λόγου. Η μεταδομιστική ανάλυση τοποθετεί τα νοήματα των κοινωνικών ερμηνειών σε ένα ευρύτερο πλαίσιο ιστορικής και δομικής περιβαλλοντικής ανάλυσης, και έχει μία δυναμική απόδοσης νέων ερμηνειών στις κοινωνικές πρακτικές. Οι σύγχρονοι θεωρητικοί της ανάλυσης λόγου αποδέχονται την άποψη του Φουκώ αναφορικά τόσο με την νοηματοδότηση των λόγων, όσο και με την σύνδεση του λόγου με τον κοινωνικό κονστρουξιονισμό με κύριο άξονα την κοινωνική κατασκευή της αλήθειας μέσω της εκφοράς αυτού.
Η τρέχουσα έκφανση της θεωρίας περί λόγου στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών και των ευρύτερων κοινωνικών δομών και συστημάτων εμφανίζεται να εναποτίθεται στα επιστημολογικά ρεύματα του μεταδομισμού και του μεταμαρξισμού. Επιπρόσθετα οι θέσεις και τα έργα των Laclau και Mouffe στην δεκαετία του ’70, ενώ ήταν βαθύτατα επηρεασμένες από το έργο του Φουκώ, παρέχουν μία πιο στέρεα βάση για την πολιτική ανάλυση λόγου και καθιέρωσαν στους ακαδημαϊκούς και ερευνητικούς κύκλους την θεωρία του λόγου.
Ακόμη, υπό μία πιο εξειδικευμένη σκοπιά, η ανάλυση λόγου προσεγγίζεται και υπό το (ασαφές) πρίσμα του μεταμοντερνισμού, το οποίο εμφανίζεται να ερμηνεύει δυναμικά την χειραφέτηση και ενδυνάμωση των πλέον αδύναμων κοινωνικών ομάδων.
Παρ’όλη όμως την υποφαινόμενη δυναμική της, η μεταμοντέρνα θεώρηση του λόγου δεν έχει αποτελέσει γόνιμο πεδίο ερευνητικών προσπαθειών για την ανάλυση του λόγου και μπορεί να αντιπαρατεθεί σε αυτήν σε όρους χειραφετικής ερμηνείας και κριτικής το επικοινωνιακό μοντέλο της γλώσσας του Jurgen Habermas. Επιπροσθέτως η μεταμοντέρνα θεώρηση, υπό μία συνολικότερη κριτική ματιά, εμμένει σε ιδεολογικές αφηγήσεις χωρίς να υπεισέρχεται σε μία κριτική διάσταση σκέψης φοβούμενη την καθολική χειραφέτηση του ανθρώπου με τον τρόπο που είχε εκφραστεί μέσω της μαρξιστικής θεωρίας.
Ο Jurgen Habermas κατά την διατύπωση της κριτικής θεωρίας καλούσε σε μία χειραφετική μορφή κριτικής σκέψης μακριά από όλες τις επιβαλλόμενες μορφές καταπίεσης, εκμετάλλευσης, αδικίας και εξουσίας συνενώνοντας έτσι την θεωρητική έννοια της χειραφέτησης με μία πιο κριτική ερευνητική διάσταση, συστήνοντας παράλληλα τον μη αυταρχικό λόγο, ο οποίος μπορεί να ανθήσει μόνο σε καταστάσεις ουσιαστικής αλληλεπίδρασης και αλληλοσεβασμού. O Habermas ήταν από εκείνους που πίστευε ακράδαντα ότι η διανόηση πρέπει να «μιλά με την φωνή των αποκλεισμένων». Η κριτική που ασκείται στον Ηabermas αναδεικνύει τις σχετικιστικές αποχρώσεις της θεωρίας του με την έννοια της απουσίας θεμελιωτικής δύναμης των λογικών και καθολικών στοιχείων του επικοινωνιακού μοντέλου της γλώσσας.
————————-
Σημειώσεις:
{Οι λόγοι κατά τον Φουκώ είναι σύνολα αποφάνσεων που ρυθμίζονται εν πολλοίς από κανόνες και θέτουν όρια στο νόημα. Βλ Louise Phillips, Marianne Jorgensen : «Ανάλυση λόγου – Θεωρία και Μέθοδος», Eκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2009.
{Ο μεταδομισμός είχε ως κύριους εκφραστές τον Jacques Derrida και τον Michel Foucault}.
{ Το ρεύμα του μεταμοντερνισμού αντιτίθεται στο στερεότυπο της Ευρωπαϊκής ελιτίστικης λευκής ανδροκρατικής κοινωνίας . Σημαίνουσα αφετηρία του αποτελεί το έργο του Jean-François Lyotard – La Condition Postmoderne του1979. Παρά ταύτα ο Ronald Brown υποστηρίζει ότι με την αντίθεση του μεταμοντερνισμού στην νεωτερικότητα υποφαίνεται μία έλλειψη ενίαιων θεωρητικών εννοιολογήσεων που μπορούν να χαρακτηριστούν ως μεταμοντέρνες βλ. σχετικά Ronald Brown : «The Eclipse of Social Theory- The Influence of Nietzsche on Postmodern Thought» , Simon Fraser University , Department of Sociology and Anthropology, Thesis 1988.
{ Στο έργο του Lyotard εμφανίζονται τα πρώτα ψήγματα διασύνδεσης επιστήμης-ηθικής και πολιτικής υπό το πρίσμα της γλώσσας , βλ, σχετικά Lyotard Jean-François: «The Postmodern Condition: A Report on Knowledge», Manchester University Press, 1984: «Τhe position of judge or legislator is also a position within a language game, and this raises the question of legitimation.. .Τhere is a strict interlinkage between the kind of language called science and the kind called ethics and politics …»
{Χαρακτηριστική είναι η φράση του Lyotard «Postmodern knowledge … refines our sensitivity to differences and reinforces our ability to tolerate the incommensurable» από το ίδιο έργο}.
{Βλέπε αναλυτικότερα για την κριτική στον μεταμοντερνισμό Χρύσης Α. Αλέξανδρος: «Μεταμοντέρνα κατάσταση και απελευθερωτική προοπτική», Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Πάνδημος URL:http://library.panteion.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/1008/1/Alexandros+Chrisis.pdf
{O Habermas επανιδρύει την ερμηνευτική ως επιστήμη, παρέχοντας μία χειραφετική, θεμελιώδη, κανονιστική και γνωσιακή θεωρία. Κάποια κύρια ερωτήματά του ήταν: « Τι συμβαίνει από την στιγμή που ξεκινάμε να επικοινωνούμε;» και « Ποιά σχήματα λόγου υποδεικνύουν αλληλουποκειμενικές διαδικασίες, και είναι αυτές κανονιστικά ευπρόσδεκτες;» βλ σχετικά Bernhard Forchtner: «Jürgen Habermas’ Language- Philosophy and the Critical Study of Language», Journal of Critical Approaches to Discourse Analysis across Disciplines, 2010}
