Ο Καζαντζάκης, Το Μαγικό Βουνό και ο Επίκουρος

“Μια ιστορία για την ευθύνη της επιλογής” , Λιούμπας Ανδρέας – Αφορμή αυτής της δημοσίευσης είναι μια ημιτελής κουβέντα που έκανα με φίλες στο διαδίκτυο. Αρχή της κουβέντας ήταν μια απορία, η απορία κάθε ανθρώπου μπροστά στο δίλημμα αποχή ή δράση.

Όπως το έθεσε ο Καζαντζάκης η δράση είναι η πεμπτουσία της Ύπαρξης: “Να αγαπάς την ευθύνη. Να λες: εγώ μονάχος μου έχω χρέος σώσω τη γης. Αμα δεν σωθεί εγώ θα φταίω”.

Σε εκείνη την κουβέντα είχαμε εξετάσει και την ιδέα πίσω από το “λάθε βιώσας” του Επίκουρου. Εκείνη η νέα οπτική με βοήθησε επιτέλους να δω τι ήθελε να μεταδώσει ο Επίκουρος.
Ευχαριστώ τις φίλες και συμφοιτήτριες μου στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο – το κείμενο αυτό είναι γεμάτο από τις ιδέες τους.

Θα ξεκινήσω αξιωματικά: το δυτικό σύστημα αξιών και παγκόσμιας κυριαρχίας βρίσκεται σε παρακμή. Δεν ζούμε το “Τέλος της Ιστορίας” όπως την ονειρεύτηκαν κάποιοι αλλά το τέλος μια αυταπάτης. Αυτό δεν μειώνει το γεγονός πως εμείς βιώνουμε το γεγονός και πως οι αναταράξεις αυτής της πτώσης μας τσακίζουν τα κόκαλα.

Ίσως να μην πλησιάζει το κατά Μάγια τέλος του κόσμου αλλά εμείς βιώνουμε καθημερινά το τέλος του δικού μας κόσμου.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της «ιστορικά ενδιαφέρουσας περιόδου» (κατ’ ευφημισμό και όπως εύχονται οι Κινέζοι, για να είμαστε και επίκαιροι) καλούμαστε να κάνουμε μερικές επιλογές για το μέλλον μας

Δυστυχώς για εμάς η ιστορία έχει την τάση να κινείται με αναπάντεχα γεγονότα, και κατά συνέπεια οι επιλογές αυτές δεν είναι απαραίτητα αυτές που θα θέλαμε.

Παράδειγμα : το φθηνό πετρέλαιο τελειώνει. Η απάντηση πιθανότατα δεν ήταν η εισβολή σε μια πετρελαϊκά πλούσια χώρα όπως το Ιράκ. Αλλά αυτή την απάντηση δώσαμε.

Άλλο (επίκαιρο) παράδειγμα: η παραγωγική ικανότητα της χώρας μας βασίζεται κατά ένα πολύ μεγάλο ποσοστό στην εμφανή και αφανή συνεισφορά των μεταναστών. Το λογικό θα ήταν ίσως να κάνουμε τη διαβίωση τους καλύτερη. Αλλά δεν το κάνουμε – το αντίθετο μάλλον.

Τελευταίο (εξίσου επίκαιρο) παράδειγμα: γνωρίζουμε ότι η κοινωνική συναίνεση και ηρεμία βασίζεται σε μια σχετικά δίκαιη κατανομή του πλούτου. Αυτό συνεπάγεται ότι ίσως να μην έπρεπε να δίνουμε φοροαπαλλαγές στους πλουσίους και τις επιχειρήσεις ή ότι τελικά θα έπρεπε να επανεξετάσουμε ως κοινωνία συνολικά το σύστημα κατανομής πλούτου.

Άλλα, όπως ξέρετε καλά, δίνουμε φοροαπαλλαγές και κόβουμε κοινωνικές δαπάνες.

Δεν υπάρχει λόγος να συνεχίσουμε τον κατάλογο των επιλογών που γίνονται στο όνομα μας αλλά και ερήμην μας σε προσωπικό επίπεδο, όπως δεν υπάρχει και λόγος να αναφερθούμε στο πόσο διαφωνούμε με αυτές τις επιλογές.

Κι όμως το σύστημα, με έναν λιγότερο ή περισσότερο δίκαιο τρόπο, επιλέγει αυτήν την πορεία – Ο προβληματισμός πίσω από τον τίτλο θα μπορούσε να είναι : Αξίζει τον κόπο να είμαστε μέρος αυτού του συστήματος;

Όσοι έχετε διαβάσει το “Μαγικό Βουνό” (Τ. Μαν) γνωρίζετε ότι ο ήρωας βρίσκεται στο ορεινό Νταβός της Ελβετίας μακριά από έναν κόσμο που βαδίζει προς το τέλος του το 1914 – έχει αποσυρθεί από τον κόσμο που καταρρέει και δεν μετέχει σε καμία επιλογή – δεν δρα αλλά αποδρά. Είναι ένα μυθιστόρημα που παίζει σε πολλά επίπεδα αλλά εγώ εστιάζω σε αυτό που αποτέλεσε και αφορμή τελικά για την δομή του κειμένου μου. Ο άξονας μου είναι η συζήτηση για την επιλογή της αποχής. Η θέση μου είναι πώς αυτή η επιλογή είναι εκτός των δυνατοτήτων της εποχής μας.

Θα την αποκαλέσω “αυτιστική επιλογή” διότι γενικά παρουσιάζει μια σειρά από ομοιότητες με τον αυτισμό. Η ατομικότητά μας είναι η αυτιστική επιλογή. Είναι η επιλογή μας να καθόμαστε μακριά από έναν κόσμο με τον οποίο δεν συμφωνούμε, να χτίζουμε τείχη γύρω μας και να καθόμαστε ασφαλείς και ήρεμοι εκεί μέσα.

Ενίοτε τα τείχη τα κτίζουν και άλλοι εν αγνοία μας. Το είχε διαπιστώσει ο Καβάφης :

Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώμεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.
Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·
διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.A όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.
Aλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.
Aνεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.

Αν υποθέσουμε ότι τελικά είναι δική μας επιλογή τότε, μολονότι δεν την επικροτώ, πρέπει να πω ότι δεν υπάρχει καμία ντροπή στην επιλογή αυτή – όπως και σε καμία άλλη προσωπική επιλογή ζωής που δεν παραβιάζει τους νόμους και δεν βλάπτει συνανθρώπους μας.

Ειδικότερα, σε ότι με αφορά, κοιτάζοντας την από μακριά και εξεταστικά μου φαίνεται ανακουφιστική και φιλοσοφικά στέρεη – μια σχεδόν μεταφυσική επιλογή όπως η θρησκεία. Απέχω από το πρόβλημα και ασχολούμαι με τον εαυτό μου. Γίνομαι “ουδέτερος” : Προσπαθώ να μην πιάνω πολύ χώρο, να μην κάνω στους άλλους αυτά που δεν θα ήθελα να μου κάνουν, περιφρονώ τα χρήματα και παθιάζομαι με την κοινωνική δικαιοσύνη.

Δηλαδή είμαι σχεδόν γραφικός….

Υπάρχει άλλη οδός;

Ξεκινώντας το δεύτερο τμήμα του κειμένου μου ας διευκρινίσω κάποια πράγματα. Για να μην παρεξηγηθώ δηλαδή ….

Πρέπει να σας πω ότι δεν πιστεύω στα σοβαρά πως μπορούμε (ο καθένας μόνος του και αυτοστιγμής) να σώσουμε τον κόσμο – αυτό είναι μεταφυσική και δεν με αφορά στο ελάχιστο.

Ο κόσμος καταστράφηκε αρκετές φορές στο πέρασμα του χρόνου χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία και χωρίς να λάβει υπόψη του τις επιλογές των πολλών – και αν υπήρξε ποτέ σκέψη για θεό ή θεούς αυτή η εξέλιξη θα έπρεπε να είναι αρκετή για να σβήσει τη ψευδαίσθηση …αλλά δεν συνέβη έτσι.

Δεν πιστεύω επίσης πως οι κοινωνίες είναι ανεύθυνες για τους ανθρώπους που τις κυβερνούν ή τις επιλογές που κάνουν – είμαστε συνυπεύθυνοι για τα πάντα ακόμη και σε αυτή τη στρεβλή μορφή δημοκρατίας.

Δεν πιστεύω στους μάρτυρες – απεχθάνομαι και ταυτόχρονα φοβάμαι τους ανθρώπους με μεσσιανικές απόψεις. Η ιστορία είναι γεμάτη από το είδος τους – εκείνο το είδος που καίει ανθρώπους για την πίστη τους, κόβει κεφάλια για τις ιδέες τους ή ξεκινά πολέμους εξόντωσης για το χρώμα του δέρματος και του χρήματος.

Ο μόνιμος φόβος μου ο οποίος κατάφερνε πάντοτε να μπαίνει μέσα στον (μέχρι σήμερα) ασφαλή μικρόκοσμο μου ήταν πώς όταν αυτός ο κόσμος πάει στο ανάθεμα δεν θα ξεχάσει να πάρει μαζί του και εμένα – και τελικά αυτό συμβαίνει. Τώρα, σήμερα, αυτή τη στιγμή.

Κάπου εδώ ήρθε ένα ανάγνωσμα του Λιαντίνη (“Τα Ελληνικά”) που με κατέβασε από τα βουνά της Ελβετίας του Τ. Μαν στην μεσόγειο της εποχής που βαφτίσαμε κλασική και στους επικούρειους κήπους.

Το “λάθε βιώσας” με προβλημάτιζε για χρόνια – η ερμηνεία του μου φαινόταν αξεδιάλυτο μυστήριο. Κυρίως γιατί είχα μπροστά στα μάτια μου ένα εμπειρικό παράδειγμα που φαινόταν μονίμως να διαστρέφει τον Επίκουρο : την Ελλάδα.
Στην Ελλάδα εδώ και χρόνια λάθε βιώσας σημαίνει παρασκήνιο, σημαίνει να μην ξέρει κανείς τι κάνει ο διπλανός του, σημαίνει αδιαφάνεια, σημαίνει ανηθικότητα.
Στον αντίποδα όλοι όσοι ισχυρίζονται ότι μετέχουν στον πόλεμο για την αλλαγή επιδιώκουν την προβολή, την φήμη και το χρήμα δηλαδή ότι ακριβώς απεχθάνεται ο συνεπής επικούρειος.Η λύση του (τελικά εύκολου) προβλήματος ήταν η αποκατάσταση του αρχικού νοήματος της επικούρειας διδασκαλίας. Αν ήμουν πιο έξυπνος ίσως είχα φτάσει εκεί νωρίτερα αλλά δεν το κατόρθωσα παρά μόνο τώρα. Τελικά κατάλαβα το απλό :

“Ο Επίκουρος πριν φτάσει στο μάθημα του λάθρα βιώσαντος ανθρώπου δίδασκε την αποχή από τις κενές εξουσίες. Πριν φτάσει κάποιος στο μάθημα του λάθε βιώσας έπρεπε έμπρακτα να έχει βιώσει την ισότητα και την ισοτιμία του κήπου. Αλλιώς το επόμενο μάθημα (το λάθε βιώσας δηλαδή) θα ήταν άνευ πρακτικής αξίας.”

Λάθε βιώσας λοιπόν σημαίνει

“Κάνε ότι είναι να κάνεις χωρίς να επιδιώκεις την αναγνώριση και την δόξα και το χρήμα. Κάνε ότι είναι να κάνεις με σκοπό το δημόσιο όφελος χωρίς καθόλου να σε απασχολεί αν θα γίνεις διάσημος αν θα σε γράψει η ιστορία ή αν θα γίνεις πλούσιος. Κάνε ότι θέλεις να κάνεις προς όφελος του εαυτού σου και του οίκου σου χωρίς πολλές φανφάρες και επιδείξεις ικανοτήτων, χωρίς να αποζητάς την αναγνώριση και τις τιμές. Αυτές είτε θα έρθουν μόνες τους (ανάλογα του τι κάνεις) αλλά και αν δεν έρθουν μικρό το κακό διότι κατ’ ουσία είναι άχρηστες. Το μοναδικό όφελος που έχουμε είναι από αυτό που κάνουμε από τις πράξεις μας και όχι από τις τιμές που ίσως αυτές αποφέρουν. Αν το λάθε βιώσας είχε γίνει έμπρακτα αποδεκτό τότε δεν θα υπήρχαν πρωθυπουργοί δεν θα υπήρχαν πρόεδροι δεν θα υπήρχαν αξιωματούχοι χωρίς όμως τούτο να σημαίνει πως δεν θα υπήρχε και κοινωνική πολιτική οικονομική και πολιτιστική ζωή. Απλώς δεν θα υπήρχαν καθοδηγητές και σωτήρες επ ‘αυτών.”

‘Ισως η λύση να βρίσκεται στο παρελθόν – το Παράδειγμα με τις κατάλληλες προσαρμογές στην εποχή μας. Η σχέση πολίτη – πολιτείας και κατ΄ επέκταση μια άλλη κοινωνία όπως στο μοντέλο της δημοκρατίας του Σόλωνα (τονίζω ξανά τις απαραίτητες προσαρμογές και την τοποθέτηση της στο σημερινό ιστορικό πλαίσιο).

Αυτή η τελευταία κουβέντα όμως θα περιμένει την σειρά της.

andreaslioubas.blogspot.gr

Διαβάστε Επίσης Οι κυβερνήσεις δεν έχουν καμία επαφή με τους πολίτες τους σχετικά με τα ζητήματα των προσφύγων