Της Γεωργίας Κεραμάρη-Δημοσιογράφος
Συνειδητοποιείς πόση δύναμη έχουν τα χρήματα σου; Ότι μπορείς να αλλάξεις τον κόσμο ψωνίζοντας; Ότι το να αγοράζεις είναι ίσως σημαντικότερο ακόμη και από το να ψηφίζεις; Αναλογίζεσαι ότι η απόλαυση της δικής σου κατανάλωσης μπορεί να αποβεί μοιραία για κάποιον άλλο; Είσαι καταναλωτής; Έχεις τεράστια δύναμη! Μην την αναλώνεις επομένως σε λάθος επιλογές…
Δίχως άλλο, ο τρόπος με τον οποίο διαθέτει κανείς τα χρήματά του είναι ο βασικότερος από τους ρόλους που παίζει μέσα σε ένα οικονομικό σύστημα. Η αγοραστική συμπεριφορά είναι όμως μια σύνθετη διαδικασία που δεν μπορεί να ερμηνευτεί από τους παραδοσιακούς νόμους της προσφοράς και της ζήτησης. Μια τέτοια απλούστευση θα ήταν κοντόθωρη και αναχρονιστική. Πέραν τούτου, η αγοραστική κουλτούρα αλλάζει συνεχώς.
Αναντίλεκτα, η εποχή του παθητικού καταναλωτή τελείωσε. Ευτυχώς ο σύγχρονος καταναλωτής είναι ευφυής και επιλεκτικός. Θεωρεί ότι ένα προϊόν δεν μπορεί επ’ ουδενί να αποκοπεί από την ηθική διάσταση της παραγωγικής του διαδικασίας. Γι’ αυτό τον λόγο, εκτός από την τιμή και την ποιότητα συνεξετάζει πλειάδα άλλων κρίσιμων χαρακτηριστικών του προϊόντος που καλείται να αγοράσει. Ποιος το παρήγαγε; Ποιος θα αποκομίσει τα οφέλη; Επιβαρύνει το περιβάλλον; Προσβάλλει τα ανθρώπινα δικαιώματα; Αυτά είναι μερικά μόνο από τα ερωτήματα που θέτουν όλο και πιο συχνά οι σύγχρονοι, υποψιασμένοι καταναλωτές. Μία νεα στάση καταναλωτικής συμπεριφοράς είναι στα σπάργανα … αυτή του «ηθικού καταναλωτή».
Και όμως «ηθικός» και «καταναλωτής» δεν είναι έννοιες οξύμωρες. Έτσι βέβαια μας είχαν διδάξει. Χρειάστηκε να έρθει η κρίση για να αναθεωρηθούν παγιωμένες αντιλήψεις. Πράγματι, η κρίση μας μας προσγείωσε απότομα σε μια νέα σκληρή πραγματικότητα. Ξυπνήσαμε απότομα από την πλάνη ότι η ευτυχία αγοράζεται. Επί πολλές δεκαετίες το «never enough» στοίχειωνε τους πολίτες. Δόγματα όπως το «καταναλώνω άρα υπάρχω» και το «ψώνιζε και μη ερεύνα» ήταν κυρίαρχα. Κάλυπτε άραγε το shopping therapy τη ψυχολογική μιζέρια της εποχής; Προφανώς όχι! Η κρίση ανέδειξε με τον πλέον επώδυνο τρόπο την ματαιότητα του καταναλωτικού δεσποτισμού.
Τα καλά νέα είναι ότι υπάρχει ελπίδα. Η κρίση μας συνέτισε. Μας δίδαξε ότι δεν υπήρχαν μέτρα και σταθμά στο τι καταναλώναμε. Ότι πρέπει να αναθεωρήσουμε άρδην τον τρόπο που καταναλώνουμε. Να γίνουμε πιο επιλεκτικοί και να βάλουμε τέρμα στις αυθόρμητες αγορές. Πολλοί καταναλωτές επιτέλους άρχισαν να κάνουν αυτοκριτική όχι μόνο στη δική τους καταναλωτική συμπεριφορά αλλά θέλησαν να επιβραβεύσουν κοινωνικά υπεύθυνες εταιρίες που πρεσβεύουν αξίες όπως η αειφορία, η παγκόσμια κοινωνική ευμάρεια και η δικαιοσύνη. Όπως έγραφε άλλωστε και ο Καζαντζάκης, «ο μόνος τρόπος να σώσεις τον εαυτό σου είναι να μάχεσαι για τους άλλους». Αυτή η ρήση είναι το απόσταγμα της θεωρίας του ηθικού καταναλωτή.
Σε αδρές γραμμές, το κίνημα του ηθικού καταναλωτισμού, αντί να καταδικάζει και να απορρίπτει προϊόντα, φροντίζει να αγοράζει εκείνα που θεωρούνται πιο ηθικά. Δημιουργείται εύλογα ένα άυλο επιχειρηματικό περιβάλλον στο οποίο μεταϋλιστικές αξίες όπως ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα, η μείωση των ανισοτήτων, η κοινωνική δικαιοσύνη και οι αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας υπερέχουν των αμιγώς οικονομικών.
Το μωσαϊκό της συμπεριφοράς του ηθικού καταναλωτή εμπλουτίζεται συνεχώς με νέες σχετικές έννοιες όπως αυτή του «δίκαιου εμπορίου» (fair trade), της «ημέρας που δεν αγοράζουμε τίποτα» (buy nothing day – buy «nothing Christmas), της «απλής ζωής» (simple living) και των «πράσινων προϊόντων» (green products).
Έτσι οι ευσυνείδητοι καταναλωτές δεν θα ψώνιζαν ποτέ ένα προϊόν που παράχθηκε με παιδική εργασία ή εργασία ενηλίκων κάτω από απάνθρωπες συνθήκες. Δεν θα αγόραζαν επίσης ένα προϊόν που παράχθηκε με τρόπο παραγωγής εχθρικό προς το περιβάλλον ή ένα προϊόν που βασίστηκε στη χρήση πειραματόζωων. Αντίθετα, ένας ηθικός καταναλωτής είναι διατεθειμένος να πληρώσει λίγο πιο ακριβά για ένα πράσινο προϊόν. Αυτό είναι το τίμημα της ευσυνειδησίας και είναι μάλλον πολύ μικρό μπροστά στα μύρια δεινά που απειλούν την κοινωνία της αλόγιστης υλικής ευμάρειας.
Με λίγα λόγια, οι καταναλωτές λειτουργούν σαν «οικονομικοί ψηφοφόροι» στα πλαίσια μιας «αγοραστικής δημοκρατίας». Αγοράζοντας κανείς την τάδε μπράντα, επικυρώνει την επιχειρησιακή ηθική της εκάστοτε επιχείρησης ή καταψηφίζει τις εκάστοτε άδικες πρακτικές παραγωγής και διακίνησης. Ως καταναλωτές έχουμε επομένως βαρυσήμαντες ευθύνες για τις επιλογές που κάνουμε. Είναι επομένως ορθό να καταναλώνουμε χωρίς να «αυτοκαταναλωνόμαστε».
Για πολλές δεκαετίες συνυπογράψαμε ηθελημένα ή άθελα μέσα από τις αγορές μας ένα διαστρεβλωτικό και χωρίς ηθικούς φραγμούς μοντέλο οικονομίας. Ένα μοντέλο διάτρητο και ανεπαρκές. Μεσούσης της κρίσης, είναι πανθομολογούμενη η διαπίστωση ότι οι όποιες τεχνολογικές, οικονομικές και πολιτικές αναδιαρθρώσεις λειτούργησαν εμβαλωματικά. Δεν ήταν επαρκείς επομένως για να αντιμετωπιστούν σύνθετα προβλήματα όπως η ύφεση, η παγκόσμια φτώχεια και η μόλυνση του περιβάλλοντος. Το σημερινό αδιέξοδο δεν είναι άλλωστε μόνον οικονομικό αλλά και ηθικό. Επομένως, η εξυγίανση πρέπει ξεκινά από εμάς τους ίδιους. Μη ξεχνάτε ότι ως καταναλωτές θέτουμε σε κίνηση τους μηχανισμούς ολόκληρης της αγοράς. Απαιτείται επομένως στροφή στον ηθικό καταναλωτισμό και στις αξίες που αυτός πρεσβεύει.
Παρενθετικά, σταχυολογώ μερικές καλές πρακτικές του κινήματος αυτού. Η πρώτη αξιόλογη πρακτική αφορά τις λεγόμενες συνεταιριστικές επιχειρήσεις. Πέρα από την αξιόλογη επιχειρηματική τους λειτουργία, οι επιχειρήσεις αυτές στοχεύουν και στην ικανοποίηση των κοινών αναγκών και φιλοδοξιών των μελών τους, τα οποία μοιράζονται την ιδιοκτησία και λαμβάνουν τις αποφάσεις δημοκρατικά. Δεν στοχεύουν σε μεγάλα κέρδη για τους μετόχους, αλλά στη δημιουργία αξιών για τα μέλη τους. Πρόκειται δηλαδή για συμμετοχικά και δημοκρατικά ελεγχόμενες επιχειρήσεις.
Οι σκοποί και η λειτουργία τους διέπονται από τις ακόλουθες βασικές αρχές:
- την προαγωγή της κοινωνικής ωφέλειας μέσω της παραγωγής αγαθών ή της παροχής υπηρεσιών συλλογικού και κοινωνικού χαρακτήρα,
- την πρόταξη του άτομου και της εργασίας έναντι του κεφαλαίου,
- τη χρησιμοποίηση των κερδών του για την ανάπτυξη της απασχόλησης και τη διεύρυνση των εργασιών του, την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης.
Μια άλλη αξία του κινήματος είναι η λεγόμενη εθελοντική απλότητα. Η εθελοντική απλότητα είναι ένας τρόπος ζωής, κατά τον οποίο τα άτομα συνειδητά επιλέγουν να μειώσουν τα επίπεδα κατανάλωσής τους και να αντισταθούν στα πρότυπα αυξημένης κατανάλωσης και στις νοοτροπίες του τύπου «περισσότερα είναι καλύτερα». Πρόκειται για μια φιλοσοφία ζωής που αντιτίθεται στη νοοτροπία του υλικού ευδαιμονισμού και της λεγόμενης αγοραχολικής συμπεριφοράς. Αντιτίθεται επίσης στο ιδιότυπο «ελληνικό όνειρο» του εύκολου πλουτισμού και των αλόγιστων αγορών που βασίσθηκαν μάλιστα σε δανεικά. Η εθελοντική απλότητα βρίσκει έρεισμα στα λόγια του Έλληνα φιλόσοφου Επίκουρου, ο οποίος υποστήριζε ότι τα προβλήματα που προκύπτουν από το να διατηρεί κανείς έναν πολυδάπανο τρόπο ζωής ξεπερνούν τις απολαύσεις που αυτός προσφέρει. Σχετικά είναι και τα λόγια του Δημόκριτου ο οποίος υποστήριζε ότι η ακόρεστη δίψα για χρήματα είναι πολύ χειρότερη από την έσχατη φτώχεια, επειδή οι πολύ μεγάλες επιθυμίες γεννούν πολύ μεγάλες ανάγκες. Συνεπώς, πρέπει να καταναλώνουμε τα άκρως απαραίτητα για ένα αξιοπρεπές και σωματικά άνετο τρόπο ζωής. Οποιαδήποτε περιττή καταναλωτική δαπάνη πρέπει να αποφεύγεται.
Δίκτυο Κοινωνικού Ακτιβισμού και Περιβαλλοντικών Δράσεων
