Γεωγραφικά εμπόδια πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας

Ντούνης Ανδρέας

Τα γεωγραφικά εμπόδια στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις κύριους άξονες: στα μεταφορικά, στις περιφερειακές αποκλίσεις στο εύρος, την ποιότητα και την πρόσβαση στις δομές υγείας και στις ανισότητες αστικών και αγροτικών περιοχών.

Η μεταφορά με σκοπό την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας αποτελεί ένα σημαντικό ζήτημα καθώς πολλά άτομα εξαρτώνται από τα μέσα μαζικής μεταφοράς για την μετακίνησή τους. Ακόμη και όταν οι υπηρεσίες πρωτοβάθμιας φροντίδας εμφανίζουν εγγύτητα, τα άτομα με λειτουργικές αναπηρίες [1], μπορεί να χρειάζονται οργανωμένες υπηρεσίες υποστήριξης ώστε να μπορέσουν να έχουν πρόσβαση στις δομές υγείας.

Οι ερευνητικές μελέτες που σχετίζονται με τα εμπόδια πρόσβασης που συνυφαίνονται με την μεταφορά είναι περιορισμένες. Παρόλα αυτά στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου και υπάρχουν διαθέσιμα ευρήματα υποδεικνύεται ότι οι γεωγραφικοί παράγοντες μπορούν να περιορίσουν την χρήση των υπηρεσιών από άτομα που βιώνουν δυσκολίες στην συγκέντρωση των απαραίτητων πόρων για να αποκτήσουν πρόσβαση σε μακρινές υπηρεσίες. Οι δείκτες κατοχής αυτοκινήτου είναι χαμηλότεροι στις μειονεκτούντες κοινωνικά ομάδες, καθιστώντας την μεταφορά στις υπηρεσίες υγείας δυσκολότερη ειδικότερα κατά τις ώρες που παύουν να λειτουργούν τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς.

Τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας εξέφρασαν ανησυχίες τόσο για την ασφάλεια, όσο και την διαθεσιμότητα και το κόστος των δημόσιων συγκοινωνιών ως εμπόδιο πρόσβασης σε μακρινές υπηρεσίες (ειδικότερα οι κάτοικοι αγροτικών περιοχών) καθώς και σε εφημερεύουσες πρωτοβάθμιες υπηρεσίες υγείας. Επιπρόσθετα, οι μητέρες που δήλωσαν ότι η μητρική τους γλώσσα δεν είναι η αγγλική αναφέρουν ότι η μεταφορά προς τα κέντρα υγείας για οποιοδήποτε πρόβλημα υγείας των παιδιών τους καθίσταται δυσκολότερη. Εν γένει, η διαβίωση σε μέρος όπου δεν υπάρχει κοντά ένα πρωτοβάθμιο κέντρο περίθαλψης, η κατάσταση της μονογονεϊκότητας καθώς και ο μεγάλος αριθμός μελών της οικογένειας καθιστούν δύσκολη την πρόσβαση σε απομακρυσμένες υπηρεσίες υγείας εξαιτίας της δυσκολίας συμφιλίωσης των υποχρεώσεων υποστήριξης και φροντίδας.

Οι περιφερειακές αποκλίσεις στην πρόσβαση και στο εύρος των δομών υγείας αποτελούν ένα κρίσιμο ζήτημα που σχετίζεται με την εισαγωγή των ασθενών στο σύστημα υγείας. Τα συμπεράσματα που συλλέχθησαν από αρκετές χώρες συγκλίνουν σε σημαντικές περιφερειακές διαφοροποιήσεις οι οποίες ενδεχόμενα περιορίζουν την πρόσβαση σε υγειονομική φροντίδα, ειδικότερα για τα άτομα που βιώνουν τον κίνδυνο του κοινωνικού αποκλεισμού.

Τα ερευνητικά ευρήματα για το κράτος της Φινλανδίας υποδεικνύουν ότι η περιφερειακή ισονομία στην υγεία δεν έχει επιτευχθεί. Ενυπάρχουν σημαντικές αποκλίσεις μεταξύ των δήμων σε όρους κατα κεφαλήν δαπάνης για την υγεία. Η δαπάνη κυμαινόταν από 940€ έως 2.310€ ανά κάτοικο το 2004 (συμπεριλαμβανομένης της μακροχρόνιας φροντίδας για τους ηλικιωμένους) και η δαπάνη με σταθμισμένη την υγειονομική ανάγκη ήταν 2,5 φορές υψηλότερη στους δήμους «υψηλής δαπάνης» συγκριτικά με τους δήμους «χαμηλής δαπάνης». Επιπρόσθετα, το ζήτημα της προσβασιμότητας στην υγειονομική φροντίδα αναμένεται να γίνει ιδιαίτερα πιεστικό στην Φινλανδία εξαιτίας της εσωτερικής μετανάστευσης από τα βορειοανατολικά στα νοτιοδυτικά της χώρας, του συγκεντρωτικού χαρακτήρα του υγειονομικού συστήματος και της γήρανσης του πληθυσμού. Μία γενικότερη απειλή είναι ότι θα υπάρξουν δυσκολίες στην πρόσβαση εξαιτίας των μεγάλων αποστάσεων, ιδιαίτερα στα βορειοανατολικά όπου η ηλικία κατανομής του πληθυσμού τείνει προς την τρίτη ηλικία. Επίσης, οι επιδράσεις του νοσοκομειοκεντρικού και συγκεντρωτικού συστήματος είναι σημαντικές και έχουν επιπτώσεις στον πληθυσμό μεγάλης ηλικίας. Η κατανομή των νοσοκομείων σε διάφορες περιοχές και περιφέρειες της κάθε χώρας αποτελεί ένα σημαντικό ζήτημα, το οποίο έχει δειχθεί ότι επηρεάζει την χρήση συγκεκριμένων υπηρεσιών υγείας.

Σε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο η σχέση «απόστασης-παρακμής» (distance-decay) έχει δειχθεί κυρίως στον τομέα των μονάδων καρδιολογικής φροντίδας που αποδεικνύει ότι τα άτομα που ζουν πλησιέστερα σε αυτές τις μονάδες παρουσιάζουν υψηλότερους δείκτες χρήσης έπειτα από την στάθμιση για την υγειονομική ανάγκη. Το αντίκτυπο της απόστασης στην χρήση προληπτικών υπηρεσιών όπως οι ακτινολογικές εξετάσεις εμφανίζεται ισχυρότερο από ότι στις θεραπείες αποκατάστασης, ειδικότερα όπου απαιτούνται συνεχιζόμενες θεραπευτικές πράξεις.

Το χάσμα μεταξύ αγροτικών και αστικών περιοχών σε θέματα συγκέντρωσης υπηρεσιών είναι ένα σημαντικό ζήτημα για πολλές χωρές της Ε.Ε. Σε αρκετές χώρες παρατηρείται μία συγκέντρωση των υπηρεσιών και των δομών στις αστικές περιοχές, και έτσι εγείρεται το ζήτημα της προσβασιμότητας των «αγροτικών πληθυσμών» και πιο συγκεκριμένα για όσους ζουν μακρύτερα από πυκνοκατοικημένες περιοχές. Οι ανισότητες αγροτικών και αστικών περιοχών γίνονται εντονότερες αν λάβουμε υπόψιν μας την ευάλωτη οικονομική και δημογραφική κατάσταση των απομακρυσμένων περιοχών, που τείνουν να λειτουργούν ως θύλακες φαινομένων φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού.

Στην Ελλάδα υφίστανται έντονες ανισότητες μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών (ειδικότερα λαμβάνοντας υπόψιν την Αθήνα και την Θεσσαλονίκη) στην κατανομή των ιατρών, με παρατηρούμενη την έκδηλη υπερσυγκέντρωση στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα. Η έλλειψη του απαραίτητου νοσηλευτικού προσωπικού, πιο συγκεκριμένα, σημαίνει ότι οι υπηρεσίες και οι μονάδες δημόσιας υγείας υπολειτουργούν εξαιτίας της υποστελέχωσης. 

Στην Φινλανδία, οι ιδιωτικές υπηρεσίες υγείας εδρεύουν στις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας, γεγονός που υποδεικνύει ότι οι αγροτικές περιοχές εξαρτώνται εντονότερα από τα δημόσια κέντρα υγείας. Ακόμη, τα κέντρα υγείας και τα δημόσια νοσοκομεία στις αγροτικές και αραιοκατοικημένες περιοχές δεν προσελκύουν ικανοποιητικό αριθμό ιατρικού προσωπικού και λοιπών επαγγελματιών υγείας. Έρευνες έχουν δείξει ότι η έλλειψη ιδιωτικών υπηρεσιών υγείας και επαρκούς προσωπικού στα δημόσια κέντρα υγείας επηρεάζει τις παρεχόμενες υπηρεσίες υγείας, δημιουργώντας γεωγραφικές ανισότητες στην πρόσβαση στην υγειονομική φροντίδα και περιφερειακές ανισότητες στην χρήση των νοσοκομειακών υπηρεσιών.

Παρομοίως, στην Γερμανία υπάρχουν ευρήματα που δείχνουν την συγκέντρωση των ιατρών και της εξειδικευμένης πανεπιστημιακής νοσοκομειακής φροντίδας στις αστικές περιοχές. Οι περισσότερες από τις «υποβαθμισμένες» περιοχές σε αυτόν τον τομέα συγκεντρώνονται στις αγροτικές περιοχές της Ανατολικής Γερμανίας.