“Ασθένειες όπως ο καρκίνος δεν θεωρούνται επείγουσες, παρά μόνο όταν ο ασθενής βρίσκεται σε τελικό στάδιο”, δήλωσε ο Άδωνις Γεωργιάδης στην εφημερίδα «Wall Street Journal». Αυτή είναι η απάντηση του Υπουργείου Υγείας στους ανασφάλιστους καρκινοπαθείς που αναγκάζονται να διακόψουν τη θεραπεία τους, μη δυνάμενοι πλέον να αντεπεξέλθουν στο κόστος της ιδίοις πόροις. Ο απροκάλυπτος κυνισμός που επιδεικνύει η κυβέρνηση δεν οφείλεται μόνο στη μνημονιακή της ιδεοληψία, αλλά και στην ανικανότητά της να αντιμετωπίσει το πρόβλημα. Ωστόσο, παρά τις διαβεβαιώσεις Γεωργιάδη ότι δεν υφίσταται περιθώριο ευελιξίας στην ασκούμενη πολιτική, υπάρχουν λύσεις στο ζήτημα της αδυναμίας πρόσβασης μεγάλης μερίδας των ασθενών σε αναγκαία φάρμακα. Λύσεις απολύτως εφικτές, που προβλέπονται από το διεθνές δίκαιο κι έχουν ήδη εφαρμοστεί από ευρωπαϊκές χώρες.
H Συμφωνία για τα Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στον Τομέα του Εμπορίου (Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights) επιτρέπει σε ένα κράτος που αντιμετωπίζει έκτακτη ανάγκη να προβεί στη λεγόμενη υποχρεωτική αδειοδότηση προϊόντων που προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα. Κάνοντας χρήση αυτής της πρόβλεψης, η Ελλάδα θα μπορούσε να προμηθευτεί αντικαρκινικά και άλλα φάρμακα πολύ φθηνότερα, παρακάμπτοντας απολύτως νόμιμα τις πατέντες των πολυεθνικών. Η υποχρεωτική αδειοδότηση, χρήση της οποίας έχουν κάνει μεταξύ άλλων η Γερμανία, η Ιταλία, αλλά και οι ΗΠΑ, είναι μια λύση στο επείγον πρόβλημα της πρόσβασης σε ακριβά φάρμακα που η ελληνική κυβέρνηση αποδεδειγμένα αρνείται να εξετάσει. Άλλη λύση είναι η συλλογική προμήθεια φαρμάκων (pooled procurement) εκ μέρους πολλών κρατών. Διαπραγματευόμενη με τις φαρμακοβιομηχανίες από κοινού με άλλες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, η Ελλάδα θα μπορούσε να εξασφαλίσει πολύ φθηνότερες τιμές σε αναγκαία φάρμακα.
Η σημερινή κυβέρνηση είναι υπόλογη απέναντι στον ελληνικό λαό, συν τοις άλλοις, για την άρνησή της να εκμεταλλευθεί τα σημαντικά περιθώρια ευελιξίας που παρέχει το ευρωπαϊκό και διεθνές πλαίσιο όσον αφορά την προμήθεια φαρμάκων. Είναι το ελάχιστο που έπρεπε να είχε κάνει μια υπεύθυνη ηγεσία ενόψει της ανθρωπιστικής κρίσης που μαστίζει τη χώρα. Για τον ΣΥΡΙΖΑ, από την άλλη, ως πολιτική δύναμη που αγωνίζεται για μια Ευρώπη των λαών και όχι των πολυεθνικών, ο πήχης στέκει ακόμη πιο ψηλά. Ως αξιωματική αντιπολίτευση σε μια χώρα που βρίσκεται στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής κρίσης και από την οποία σήμερα εφορμά μια ιστορική υποψηφιότητα για την Προεδρία της Κομισιόν που σφυρηλατεί την πανευρωπαϊκή ενότητα από τα κάτω, οφείλει να κάνει ένα βήμα παραπέρα και να διευρύνει το πλαίσιο της διεκδίκησης για μια διαφορετική Ευρώπη. Mπορεί και πρέπει να θέσει υπό συνολική αμφισβήτηση το ισχύον καθεστώς χρηματοδότησης της φαρμακευτικής έρευνας, που αποκλείει εκατομμύρια ασθενείς από την πρόσβαση σε φάρμακα χάριν της κερδοφορίας μερικών πολυεθνικών.
Η χρηματοδότηση της έρευνας για νέα φάρμακα βασίζεται στα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, μέσω των οποίων κατοχυρώνεται νομικά το μονοπώλιο μιας εταιρείας στα φάρμακα που έχει αναπτύξει. Στην ουσία, η εταιρεία που κατέχει την πατέντα ενός φαρμάκου είναι η μόνη που δικαιούται να το πουλά, άρα το πουλά όσο ακριβά θέλει. Οι πολυεθνικές διατείνονται ότι αυτός είναι ο μόνος τρόπος να καλύψουν το υψηλό κόστος της έρευνας. Στην πραγματικότητα το κόστος αυτό είναι ένα πολύ μικρό ποσοστό των υπέρογκων κερδών τους και η εξεύρεση κεφαλαίων για έρευνα και ανάπτυξη δεν είναι παρά το άλλοθι για την αισχροκέρδεια των μεγάλων εταιρειών, που σήμερα θέτει σε κίνδυνο ανθρώπινες ζωές. Χαρακτηριστικά, οι τιμές των αντικαρκινικών φαρμάκων έχουν διπλασιαστεί την τελευταία δεκαετία, παρά τις οργισμένες αντιδράσεις γιατρών και συλλόγων ασθενών.
Το ισχύον σύστημα των πατεντών, που συνεπάγεται απαγορευτικό κόστος για τους ασθενείς και τεράστια σπατάλη για τους παρόχους υγείας, εγείρει ένα τείχος ανάμεσα στα φάρμακα και σε όσους τα έχουν ανάγκη. Έχει όμως κι άλλες, παράπλευρες, επιπτώσεις. Πρώτον, ενισχύει την τάση για ανάπτυξη φαρμάκων αμφίβολης αποτελεσματικότητας. Δεύτερον υποδαυλίζει την πρακτική της επιθετικής και συχνά παραπλανητικής προώθησής τους εκ μέρους των εταιρειών. Τρίτον, θέτει εμπόδια στην έρευνα, αποτρέποντας την ευρύτερη επιστημονική κοινότητα από την περαιτέρω βελτίωση των υπαρχόντων φαρμάκων. Συμπερασματικά, το παρόν σύστημα χρηματοδότησης της φαρμακευτικής καινοτομίας είναι καταφανώς άδικο, σπάταλο και αναποτελεσματικό και υπονομεύει το δικαίωμα στην υγεία των Ελλήνων και Ευρωπαίων πολιτών.
Αναζητώντας μια εναλλακτική, το ζητούμενο είναι η αποσύνδεση των κινήτρων για έρευνα και ανάπτυξη από τις υψηλές τιμές των πατενταρισμένων φαρμάκων, που συνιστούν τον κύριο φραγμό στην πρόσβαση στα φάρμακα. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τη σύσταση ενός Ταμείου Επιβράβευσης της Φαρμακευτικής Καινοτομίας στο οποίο θα συνεισφέρουν τα κράτη μέλη της ΕΕ και το οποίο θα ανταμείβει τις ερευνητικές προσπάθειες ιδιωτικών αλλά και δημόσιων φορέων με γνώμονα τα υγειονομικά αποτελέσματα και την περαιτέρω προαγωγή της έρευνας προς όφελος των ασθενών. Έχοντας αποζημιωθεί για το κόστος της έρευνας, οι εταιρείες θα διαθέτουν τα καινοτόμα προϊόντα σε καθεστώς ανταγωνισμού με τους παραγωγούς γενοσήμων. Η δε έγκριση των φαρμάκων θα τελεί υπό την αυστηρή εποπτεία των ευρωπαϊκών και εθνικών αρχών για τη διασφάλιση της ποιότητας.
Δεν είναι κάτι πρωτάκουστο. Υπό την πίεση συλλόγων ασθενών, επαγγελματιών της υγείας και ακτιβιστών, ανάλογες προτάσεις έχουν διατυπωθεί εδώ και μια δεκαετία, ενώ έχουν συζητηθεί σε ειδική επιτροπή του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας αλλά και στο αμερικανικό Κογκρέσο. Το προτεινόμενο σύστημα είναι αφενός πολύ πιο δίκαιο, αφού οι μειωμένες τιμές θα διευκολύνουν την ευρεία πρόσβαση στο φάρμακο, αφετέρου πολύ πιο οικονομικό, αφού θα μειώσει το κόστος για τους παρόχους υγειονομικής περίθαλψης. Τέλος, είναι πολύ πιο αποτελεσματικό, αφού κατατείνει στο να υπηρετεί η έρευνα υπαρκτές υγειονομικές ανάγκες και όχι επίπλαστες, όπως αυτές που υποβάλλονται στους ασθενείς από το επιθετικό μάρκετινγκ και τον εκμαυλισμό των γιατρών από τις πολυεθνικές με σκοπό το κέρδος.
Το αίτημα για μια Ευρώπη που ιεραρχεί το δικαίωμα των ασθενών στο φάρμακο ως πιο σημαντικό από το δικαίωμα των εταιρειών στο μονοπώλιο ήταν ανέκαθεν αυτονόητο. Σήμερα, σε συνθήκες υγειονομικής κρίσης, είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Από τη σημερινή Ελλάδα, όπου οι ασθενείς στην κυριολεξία δίνουν μάχη για τη ζωή τους, πρέπει να ακουστεί σε όλη την Ευρώπη ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα των πολιτών είναι πάνω από τα πνευματικά δικαιώματα των πολυεθνικών.
Η υγεία είναι ο πιο κρίσιμος, αλλά όχι ο μοναδικός τομέας όπου οι μεγάλες εταιρείες επιβάλλουν την κυριαρχία τους μέσω των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Τα τελευταία χρόνια η ραγδαία εξάπλωση των πνευματικών δικαιωμάτων σε πλήθος άσχετων μεταξύ τους πεδίων, από τους σπόρους των καλλιεργητών μέχρι το λογισμικό των προγραμματιστών και από τα πολιτιστικά έργα μέχρι τα κάθε είδους επιστημονικά επιτεύγματα, συνιστά υφαρπαγή του προϊόντος της ανθρώπινης δημιουργικότητας από τις μεγάλες εταιρείες και αποκλεισμό της κοινωνίας από το πολυτιμότερο, στην εποχή της πληροφορίας, αγαθό: την ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση.
Οι υπέρμαχοι των πνευματικών δικαιωμάτων παραβλέπουν το γεγονός ότι στην επιστήμη, όπως και στην τέχνη, δεν υπάρχει παρθενογένεση. Η πεμπτουσία της ανθρώπινης προόδου συνίσταται στην αντιγραφή και τροποποίηση παρελθόντων έργων με σκοπό τη βελτίωσή τους. Εξάλλου, τα μεγάλα επιστημονικά επιτεύγματα σπάνια είναι αποτέλεσμα στοχοπροσηλωμένης έρευνας με σκοπό το κέρδος. Πιο συχνά πραγματοποιούνται από άτομα ή ομάδες με ανθρωπιστικά ή πνευματικά κίνητρα που πειραματίζονται ελεύθερα πάνω στα έργα των προκατόχων τους. Τρανή απόδειξη αυτού είναι η παγκόσμια κοινότητα ελεύθερου λογισμικού, που παράγει αφιλοκερδώς καινοτόμα και αξιόπιστα προϊόντα εκμεταλλευόμενη την προϋπάρχουσα γνώση χωρίς περιορισμούς. Το ίδιο ίσχυε και τον 17ο αιώνα όταν ο Ισαάκ Νεύτων, αφού διατύπωσε το νόμο της παγκόσμιας έλξης, απέδωσε τα εύσημα στους προγενέστερους Γαλιλαίο και Κέπλερ, λέγοντας: «Αν είδα πιο μακριά, είναι επειδή πάτησα σε ώμους γιγάντων».
Η δυναμική της προόδου, που σήμερα παρουσιάζει τάσεις επιτάχυνσης αλλά και εκδημοκρατισμού λόγω της ανάπτυξης των τεχνολογιών διαμοιρασμού της πληροφορίας, βρίσκεται αντιμέτωπη με τις μεγάλες πολυεθνικές, που μέσω της νομοθεσίας για την πνευματική ιδιοκτησία επιχειρούν να την απομυζήσουν, να την ελέγξουν, να την κατευθύνουν. Στο πλαίσιο της Ε.Ε., που με την επικείμενη Διατλαντική Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου και Επενδύσεων (TTIP) ετοιμάζεται να κάνει ένα άλμα προς τη θεσμοθέτηση της εταιρειοκρατίας στην Ευρώπη, είναι απαραίτητο να αντιτάξουμε το καθόλα εφικτό και πολλαπλώς ωφέλιμο όραμα ενός οικοσυστήματος καινοτομίας και δημιουργικότητας όπου η πρόσβαση στη γνώση θα διέπεται από αρχές ελευθερίας, δικαιοσύνης και ισοτιμίας.
