Του Μιχάλη Σπουρδαλάκη -Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Δυστυχώς, η απάντηση είναι εύκολη και καταφατική. Δεν νομίζω ότι υπάρχουν πλέον πολλοί σκεπτόμενοι πολίτες που δεν ανησυχούν για το μέλλον της δημοκρατίας. Η ανησυχία δεν περιορίζεται στη χώρα μας, όπου οι ανατροπές στους όρους κοινωνικής αναπαραγωγής συνοδεύτηκαν από συνεχή υπονόμευση ακόμη και των τυπικών όρων της δημοκρατικής λειτουργίας. Οι πρόσφατες ευρωεκλογές και η άνοδος της Ακροδεξιάς έχουν ήδη ενεργοποιήσει τα δημοκρατικά αντανακλαστικά πολύ πέρα από τη γηραιά μας ήπειρο.
Αν πρόκειται να προασπιστούμε την εν κινδύνω δημοκρατία, επιβάλλεται η συζήτηση και η κατανόηση των πηγών αυτών των κινδύνων. Οι κίνδυνοι αυτοί προέρχονται τόσο από εγγενείς και καθολικές αντιφάσεις του περιεχομένου που αποδίδεται στη δημοκρατία όσο και από τα προβλήματα που αναδείχτηκαν από τη συγκυρία, τόσο σε διεθνές επίπεδο όσο και στην πολιτική σκηνή των κοινωνιών που αντιμετωπίζουν πολιτικές πρωτόγνωρης λιτότητας. Πολύ επιγραμματικά, λοιπόν, και αναγκαστικά σχηματικά οι κίνδυνοι της δημοκρατίας προέρχονται:
1. Από τον περιορισμό στη διαδικαστική και τυπική της διάσταση. Η πρακτική θέαση της δημοκρατίας ως διαδικασίας για την ανάδειξη κυβερνήσεων δεν συμβάλλει μόνο στη συχνή ταύτιση νομιμότητας και νομιμοποίησης αλλά ουσιαστικά ακυρώνει και τη δυνατότητα η δημοκρατία να παρέμβει αποτελεσματικά στη διευθέτηση των κοινωνικών ανισοτήτων. Επιπλέον, η ταύτιση αυτή ανάμεσα στη νομιμότητα και τη νομιμοποίηση έχει οδηγήσει στον κυνισμό της διατύπωσης πως «ό,τι είναι νόμιμο είναι και ηθικό», που παραλύει τη δημοκρατική εμπλοκή των πολιτών.
2. Από την επικράτηση ενός ακραίου οικονομισμού, που δεν νομιμοποιεί μόνο τον φονταμενταλισμό της αγοράς και την πολιτική «ανταγωνιστικής λιτότητας», αλλά έχει οδηγήσει σε ολοκληρωτισμούς του τύπου «δεν υπάρχει εναλλακτική λύση». Η επικράτηση της διαβόητης ΤΙΝΑ (There Is No Alternative) υπονομεύει συστηματικά την αναγκαία για τη δημοκρατία διαβούλευση και ακυρώνει τη δυνατότητα της ανταπόκρισης του πολιτικού συστήματος στις λαϊκές αξιώσεις. Ανταπόκρισης που δυνάμει μετασχηματίζει τη διαδικαστική δημοκρατία σε παραγωγική δύναμη για την ανάδειξη εναλλακτικών λύσεων στο κοινωνικό ζήτημα. Το πρακτικό αποτέλεσμα αυτού του οικονομικού ολοκληρωτισμού είναι η εγκατάλειψη από τους πολίτες σχεδόν κάθε προσδοκίας για ευημερία. Κάτι που εδώ και χρόνια δεν διαψεύδουν ούτε οι διεθνείς οργανισμοί.
3. Από τους σημαντικούς πολιτικούς μετασχηματισμούς που υποβαθμίζουν την πολιτική και τη λειτουργία των θεσμών της δημοκρατίας σε εργαλεία διαχείρισης. Η κυβέρνηση μετασχηματίζεται σε «διακυβέρνηση», όπου η πολιτική διαμορφώνεται και ασκείται από ανταλλαγές και σχέσεις ανάμεσα σε δημόσιες, ιδιωτικές ή ακόμη και εθελοντικές οργανώσεις.
Διαδικασίες εκτός δημοκρατικής λογοδοσίας, με επιτομή την ανάθεση ύψιστων πολιτικών ευθυνών σε τεχνοκράτες. Η «διακυβέρνηση», ταυτιζόμενη με τη διαχείριση των κατευθύνσεων πολιτικής που εκπορεύτηκαν από τη διαβόητη Συναίνεση της Ουάσινγκτον (1989) και επιβάλλονται από διεθνείς οικονομικούς και αναπτυξιακούς οργανισμούς, διαβρώνει κανονιστικά τα θεμελιακά θεσμικά χαρακτηριστικά του δημοκρατικού συστήματος, αφού ακυρώνει έμπρακτα τον δημοκρατικό έλεγχο των πολιτών.
4. Από την αντίφαση που παρουσιάζουν οι αξίες που αποτέλεσαν την προωθητική ιδεολογική δύναμη της νεοφιλελεύθερης ηγεμονίας, όπου η «κοινωνία», κατά πώς έλεγε η Θάτσερ, «δεν υπάρχει», με εκείνες που φαίνεται να προκρίνονται ως το ιδεολογικό υπόβαθρο για την αντιμετώπιση της κρίσης. Ετσι, από τον πολιτισμό της ατομικότητας, των ατομικών στρατηγικών, της λοιδορίας, του ευτελισμού, της υπονόμευσης ή και διάλυσης κάθε συλλογικότητας φαίνεται, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια της κρίσης, να απαιτείται κάτι που είχε ήδη διαφανεί με τον περίφημο «Τρίτο Δρόμο», η ενεργοποίηση της ευθύνης της «κοινωνίας των πολιτών».
Ωστόσο, εκείνο που πρακτικά επιλέγεται πλέον ως απάντηση αυτής της αντίφασης είναι απολύτως ενάντια στη δημοκρατία. Και τούτο, γιατί όσο αναβαθμίζεται θεσμικά ο ρόλος της κοινωνίας τόσο περιορίζεται η πολιτική της ισχύς και η αποτελεσματικότητα της δημοκρατικής της παρουσίας. Πόσο νόημα μπορεί να έχει για τους πολίτες η δημοκρατία χωρίς κοινωνική εκπροσώπηση;
5. Από ένα είδος επιλεκτικής και συχνά στρεβλής αντίληψης και εφαρμογής των αρχών της ανεκτικότητας και του πλουραλισμού, που αποτελούν θεμέλιο της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Αντιδημοκρατική αντιμετώπιση –ιδιαίτερα χαρακτηριστική στη χώρα μας, αλλά προσφάτως φαίνεται ότι χαρακτηρίζει και κεντρικές πολιτικές κατευθύνσεις της Ε.Ε.– κάθε κριτικής φωνής που διαφοροποιείται από τη δεσπόζουσα πολιτική και την εξυπηρέτηση των κυρίαρχων οικονομικών συμφερόντων.
Η εν ονόματι της κυβερνητικής σταθερότητας ανοχή και η δεξίωση στα πολιτικά σαλόνια της Ακροδεξιάς δεν είναι πλέον σπάνια. Η δημοκρατία κινδυνεύει πλέον και από όσους συμβάλλουν ώστε να συνηθίσουμε το τέρας.
6. Από την επιλεκτική και την α λα καρτ εφαρμογή του κράτους δικαίου, κάτι που στη χώρα μας αποτελεί πλέον τον κανόνα.
Τέτοιες πρακτικές ουσιαστικά νομιμοποιούν τους εχθρούς της δημοκρατίας, οι οποίοι στα καθ’ ημάς επιχειρούν να ακυρώσουν τα δημοκρατικά, κοινωνικά και φιλελεύθερα κεκτημένα της Μεταπολίτευσης. Η αστική δεξίωση αυτών των απόψεων μόνο ως ενθάρρυνση σε φασίζοντες και φασίστες μπορεί να νοηθεί.
7. Τέλος, κίνδυνοι για τη δημοκρατία προέρχονται από ένα όλο και πιο κοινό δημόσιο λόγο που χαρακτηρίζεται από εκδικητικότητα, στρεψοδικία και εν τέλει αποκλεισμό της διαφοράς και ακόμη περισσότερο της διαφωνίας.
Κίνδυνοι πολλοί, που ωστόσο ανοίγουν το πεδίο στους πολίτες να αποδείξουν ότι η «δημοκρατία είναι έννοια αγωνιστική», όχι μόνο για την προάσπισή της αλλά και για τη διεύρυνσή της.
