του Σίμου Ανδρονίδη
«Αρχαίοι κόσμοι άγνωστοι καιροί άγνωστα όνειρα του παρελθόντος οράματα του μέλλοντος και μάντεις του παρόντος ωσάν Πυθίες προβάλλεστε αινιγματικοί. Ο χρησμός τούτο τον καιρό επιβάλλεται εν είδει παραμυθιού». (Βαγγέλης Χρόνης, ‘Αρχαίοι Κόσμοι’).
Το ‘Ποτάμι’ του Σταύρου Θεοδωράκη αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση «κρισιακού» πολιτικού κόμματος, ήτοι κόμματος που «γεννήθηκε» την περίοδο της βαθιάς οικονομικής-κεφαλαιοκρατικής κρίσης. Μετά την επιτυχημένη εκλογική του καταγραφή στις Ευρωεκλογές που διεξήχθησαν στις 25 Μαϊου (6,60%, εκλογή δύο Ευρωβουλευτών), το ‘Ποτάμι’ κατέρχεται στις βουλευτικές εκλογές με διακηρυγμένο στόχο την κατάκτηση της ‘τρίτης’ θέσης, πίσω από τα δύο μεγάλα κόμματα.[1] Το πολιτικό πράττειν του ‘Ποταμιού’ αίρει τα δομικά συστατικά ενός πολιτικοποιημένου και ιδεολογικοποιημένου λόγου, εστιάζοντας κυρίως στην αμεσότητα που εκπέμπει η τηλεοπτική εικόνα του Σταύρου Θεοδωράκη.[2]
Με αυτόν τον τρόπο, η αμεσότητα της εικόνας παράγει τις συνηχήσεις’ μίας «νέας» πολιτικής κίνησης που δύναται να υπερβεί τον τρόπο λειτουργίας των παραδοσιακών πολιτικών κομμάτων. Το περιώνυμο ‘Ποτάμι’ επιδιώκει να κινηθεί στο μεταίχμιο μεταξύ δεξιάς και αριστεράς, μεταβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο τους όρους διεξαγωγής του κομματικού-πολιτικού παιγνίου. Για να το θέσουμε με διαφορετικούς όρους, το ‘Ποτάμι’ κινείται με γνώμονα την προσίδια υπέρβαση της διαιρετικής τομής δεξιά-αριστερά, θεωρώντας ότι η συγκεκριμένη και φορτισμένη διαιρετική τομή αποτελεί αναχρονισμό που δεν συνάδει με τον τρόπο συγκρότησης και λειτουργίας των μεταβιομηχανικών κοινωνιών του 21ου αιώνα. Σε αυτή την περίπτωση, παράγονται οι όροι και οι προϋποθέσεις για την ανάδυση και την αποκρυστάλλωση μίας πρωτόλειας και «κρισιακής» κομματικής δομής η οποία και συγκροτείται έχοντας ως θεμελιώδη στόχο την «αποφορτισμένη» και «αντιλαϊκίστικη» προσέγγιση του κοινωνικού και πολιτικού όλου.
Εξαρχής, το ‘Ποτάμι’ συγκροτήθηκε ως πολυσυλλεκτικό κόμμα, ήτοι ως κόμμα που εγγράφει στον θεμελιώδη «πυρήνα» του τα χαρακτηριστικά της εθνικής «διακοινωνικής απεύθυνσης».
Στον λόγο του πολιτικού κόμματος του Σταύρου Θεοδωράκη, όλες οι κοινωνικές τάξεις δύνανται να συμβάλλουν στην αναγκαία «εθνική» προσπάθεια για την υπέρβαση της βαθιάς οικονομικής κρίσης. Η δομική άρση των προϋποθέσεων συγκρότησης και αναπαραγωγής του μπλοκ των λαϊκών-κυριαρχούμενων τάξεων δεν αντιμετωπίζεται ως αποτέλεσμα της Μνημονιακής διαχείρισης των τρεχουσών και ενεργών «ροών» της οικονομικής κρίσης αλλά ως αποτέλεσμα της καταναλωτικής και «λαϊκίστικης» αντίληψης που αναπτύχθηκε στο εσωτερικό τους, μία αντίληψη που προτάσσει το σημαίνον της κοινωνικής τάξης που λειτουργεί ως «παθητικός» και συνάμα πρόθυμος «δέκτης» των αποφάσεων που λαμβάνουν οι «από πάνω».
Στην πολιτική αντίληψη του ‘Ποταμιού’, η άρθρωση και συνάρθρωση κοινωνικών συμφερόντων και αιτημάτων αντιμετωπίζεται ως μία «εργαλειακή» διαδικασία ώσμωσης των παραδοσιακών μεταπολιτευτικών κομμάτων με τις διάφορες κοινωνικές τάξεις και μερίδες τάξεων, διαδικασία που παράγει φαινόμενα λαϊκισμού και «συντεχνιασμού». Και ο πολιτικός και κοινωνικός «λαϊκισμός» ως διαδικασία και μορφή ώσμωσης πολιτικών κομμάτων και κοινωνικών τάξεων μετασχηματίζεται δομικά στο κυρίαρχο (αρνητικό) χαρακτηριστικό της Μεταπολιτευτικής θέσμισης, εκεί όπου η κοινωνική και πολιτική διαπάλη διεξήχθη υπό τους όρους μίας προσίδιας «βαλκανιοποίησης» (ή «τριτοκοσμικοποίησης») των ενεργών πολιτικών υποκειμένων.
Και εδώ ακριβώς εισέρχεται με πάταγο το ‘Ποτάμι’ για να τα αλλάξει όλα, επιβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο αναγκαίο όσο και απαραίτητο εξευρωπαϊσμό και εκσυγχρονισμό του κομματικού-πολιτικού συστήματος. Η αντίληψη του ‘Ποταμιού’ περί οικονομικής κρίσης έγκειται στο εξής: η εκδίπλωση των «ροών» της οικονομικής κρίσης αποτελεί δομική συνέπεια του βαθιά «λαϊκιστικού», συντεχνιακού και πελατειακού Μεταπολιτευτικού πεδίου. Η συγκεκριμένη πολιτική αντίληψη παράγει τους όρους και τις προϋποθέσεις για την σύμφυση του ‘Ποταμιού’ με την αντίστοιχη αντίληψη περί κρίσης που έχουν υιοθετήσει συγκεκριμένοι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους (βλ. ΜΜΕ). Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε το κόμμα που ίδρυσε ο Σταύρος Θεοδωράκης ως την άμεση αντανάκλαση στο πολιτικό πεδίο της «κρισιακής» λειτουργίας, πράξης και αντίληψης των συγκεκριμένων ιδεολογικών μηχανισμών. Με αυτόν τον τρόπο, το ‘Ποτάμι’ ενσωματώνει οργανικά και αρμονικά τα πρωταρχικά χαρακτηριστικά μίας άμεσης και ενεργής «αντιλαϊκιστικής» σκευής, η οποία αποτελεί και τον βασικό όρο αφενός μεν για την οργανωτική του διεύρυνση, αφετέρου δε για την «εξωτερίκευση» της λειτουργίας και της δράσης του.
Ως εκ τούτου, επέρχεται μία δομική κομματική και πολιτική μεταβολή: το ‘Ποτάμι’ απορρίπτει τον τρόπο λειτουργίας και εκφοράς των Μεταπολιτευτικών πολιτικών κομμάτων[3] (στην αντίληψη του η Μεταπολιτευτική Δεξιά και Αριστερά αποτελούν τις όψεις του ίδιου ‘λαϊκίστικού’ νομίσματος), καθώς και τον τρόπο με τον οποίο κινήθηκαν και προσέγγισαν το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι οι κοινωνικές τάξεις (και ιδίως το μπλοκ των λαϊκών-υποτελών τάξεων). Ο λαϊκισμός ως στόχος και ως πράξη «εγχαράσσεται» στο πεδίο του κοινωνικού, αφήνοντας πίσω του μόνο πελατειακές σχέσεις, ελλείμματα και χρέη.[4]
Το ‘Ποτάμι’ συγκροτείται με βασικό στόχο να αντιπροσωπεύσει το «νέο» και το «ριζικά» διαφορετικό πολιτικό στοιχείο. Έτσι, το ‘Ποτάμι’ αφενός μεν αντλεί στοιχεία από την «καλύτερη» συναινετική και «αντιλαϊκίστικη» Ευρωπαϊκή πολιτική κουλτούρα, αφετέρου δε κανονικοποιεί και εγκιβωτίζει στο αντιθετικό κοινωνικό πεδίο την αντίληψη και περί εθνικής λειτουργίας, διάστασης και επίλυσης των προβλημάτων, αντίληψη που στο πολιτικό επίπεδο συμπυκνώνεται στη φράση-σύνθημα του Σταύρου Θεοδωράκη περί «εθνικής Ελλάδος στα υπουργεία». Η παραπάνω φράση υποκρύπτει μία βαθιά αντιδραστική αντίληψη η οποία «συρρικνώνει» τον θεμελιακό ρόλο των πολιτικών κομμάτων στην άρθρωση του αντιπροσωπευτικού-δημοκρατικού συστήματος. Η συγκεκριμένη φράση του Σταύρου Θεοδωράκη υποκρύπτει μία περιχαρακωμένη αντίληψη περί πολιτικής, εκεί όπου η πολιτική θεωρείται το διακύβευμα και το επίδικο που ασκείται από τους «λίγους ικανούς». Η πολιτική κουλτούρα του ‘Ποταμιού’ εγγίζει το πλαίσιο συγκρότησης της κυβέρνησης εθνικής Ενότητας, η οποία διέθετε στην κεφαλή της τον «υπερκομματικό» και τεχνοκράτη Λουκά Παπαδήμο.
Με τα λόγια του Κωνσταντίνου Τσουκαλά, «όλο και πιο πολύ, πράγματι, οι πολιτικές συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις απομακρύνονται από τις ευρύτερες θεματικές που επιδίωκαν τη νομιμοποίηση τους μέσα από τη «γενική βούληση» και τη «δημοκρατική νομιμότητα» για να επικεντρωθούν σ’ ένα λόγο που επικαλείται την «εγχειρηματική λογική» και τη «μετά λόγου γνώσεως τεχνική αυθεντία των ‘’ειδικών’’».[5] Το παραπάνω απόσπασμα περιγράφει την πολιτική συγκρότηση του κόμματος του Σταύρου Θεοδωράκη.
Η περίφημη «εθνική Ελλάδος» συμφύεται οργανικά με την διαδικασία μίας συναινετικής επιλογή των «αρίστων» οι οποίοι θα αίρουν την ιδεολογική τους σκευή, θα προτάσσουν την εθνική σύνθεση και θα προέρχονται από τις ευρύτερες δεξαμενές της οικονομίας της αγοράς. Σε αυτή την περίπτωση αναδύεται μία προσίδια και εξόχως «εσωστρεφής» και εκλεκτικιστική αντίληψη περί πολιτικής διαπάλης και συμμετοχής.
Αυτές οι «κρισιακές» πολιτικές συσσωματώσεις που περιστρέφονται γύρω από τον στρατηγικό άξονα υπέρβασης της διαιρετικής τομής δεξιά-αριστερά, τείνουν να προσεγγίζουν τις πτυχές και τις όψεις μίας δεξιάς και «αγοραίας» αντίληψης περί οικονομίας και πολιτικής. Θεωρούμε πως το πολιτικό κόμμα το ‘Ποτάμι’ αποτελεί την πολιτική αποκρυστάλλωση της περίφημης φράσης του Θεόδωρου Πάγκαλου «όλοι μαζί τα φάγαμε». Οπότε προέχει η εθνική «αντιλαϊκίστικη» υπέρβαση και η διαταξική συμβολή στην αντιμετώπισης της κρίσης ωσάν η διαχείριση της να μην φέρει ένα συγκεκριμένο και φορτισμένο κοινωνικό-ταξικό πρόσημο. Το πολιτικό πρόταγμα του ‘Ποταμιού’ ενσωματώνει τις πτυχές μίας τεχνοκρατικής αντίληψης.
___________________
[1] Βλ. σχετικά, Χρήστος Σίμος, ‘Διαρροές στο Ποτάμι, που έχει στόχο την τρίτη θέση’, Εφημερίδα Αυγή, 01/01/2015, www.avgi.gr. Η τρίτη θέση στις προσεχείς βουλευτικές εκλογές αποτελεί την ‘πολύφερνη νύφη’ νεοπαγών και μη πολιτικών συσσωματώσεων καθότι συνδέεται με την ανάληψη ρυθμιστικού πολιτικού ρόλου. Στις δεδομένες συνθήκες, η κατάκτηση της τρίτης θέσης άπτεται εκείνων των θεμελιωδών χαρακτηριστικών που προσδιορίζουν το ‘εύρος’ της κυβερνησιμότητας ενός πολιτικού κόμματος.
[2] Ο τηλεοπτικός Σταύρος Θεοδωράκης προτάσσει την εικόνα ως «απλοϊκό» πολιτικό μέσον, επικοινωνώντας με αυτόν τον τρόπο με τις διάφορες κοινωνικές τάξεις και μερίδες τάξεων. Έτσι, η εικόνα ενός εναλλακτικού πολιτικού που κυκλοφορεί με την χαμηλού κυβισμού μηχανή του και με το σακίδιο στην πλάτη ανάγεται ουσιαστικά σε προμετωπίδα της πολιτικής στρατηγικής του κόμματος. Και είναι χαρακτηριστικό ότι αυτή η εικόνα κυριάρχησε την πρώτη περίοδο λειτουργίας ενός πολιτικού κόμματος που σε επίπεδο συμβολισμών και πράττειν επεδίωξε να εκφράσει το «νέο» και το «καινούργιο», αποϊδεολογικοποιώντας ταυτόχρονα τον τρόπο προσέγγισης του κοινωνικού και πολιτικού γίγνεσθαι. Στην περίπτωση του ‘Ποταμιού’, για να παραφράσουμε και τον Marshall McLuhan, «η εικόνα είναι το μήνυμα».
[3] Είναι πραγματική εντυπωσιακή για τον τρόπο λειτουργίας του νεοπαγούς πολιτικού κόμματος η «ακομμάτιστη» και «αποϊδεολογικοποιημένη» αντίληψη του αρχηγού του. Με δηλώσεις του ο Σταύρος Θεοδωράκης αμφισβήτησε ουσιαστικά τον ρόλο που διαδραμάτισαν οι (αριστερές) φοιτητικές-κομματικές οργανώσεις στο Πολυτεχνείο, αναφέροντας πως «οι φοιτητές ευτυχώς δεν είχαν κομματικές οργανώσεις. Αν υπήρχαν κομματικές οργανώσεις το 73, θα είχαν αποτρέψει το Πολυτεχνείο». Βλ. σχετικά, Σταύρος Θεοδωράκης: «αν υπήρχαν κομματικές οργανώσεις το 73, θα είχαν αποτρέψει το Πολυτεχνείο», Εφημερίδα Τα Νέα, 16/11/2014, www.tanea.gr/news. Η παραπάνω αντίληψη ιεραρχικοποιεί έναν πολιτικό κανόνα που περισσότερο προσιδιάζει σε αυταρχικές μορφές πολιτικής συγκρότησης. Με αυτόν τον τρόπο, τα πολιτικά κόμματα ως μορφές διαπάλης και συνάρθρωσης κοινωνικών-ταξικών συμφερόντων θεωρούνται και αντιμετωπίζονται ως εκ προοιμίου επιζήμια για την εθνική σύνθεση και αντιμετώπιση των προβλημάτων. Έτσι η δράση των φοιτητών του Πολυτεχνείου απονομιμοποιείται και απεντάσσεται από τα ευρύτερα κοινωνικά, πολιτικά και ιδεολογικά συμφραζόμενα της.
[4] Ο φιλόσοφος Στέλιος Ράμφος μιλώντας σε εκδήλωση του ‘Ποταμιού’ προέβη σε μία εντυπωσιακή αντίστιξη του «ουσιώδους» μεταπολιτευτικού λαϊκισμού με τον αντιλαϊκισμό της στρατιωτικής δικτατορίας: ανέφερε ουσιαστικά ότι η στρατιωτική δικτατορία άφησε πίσω της μηδενικό χρέος. Η ταυτολογική συνέπεια αυτής της δήλωσης σχετίζεται με την νομιμοποιητική «εμβάπτιση» του στρατιωτικού καθεστώτος στα νάματα ενός «καθαρού αντιλαϊκισμού», ο οποίος διαφέρει ποιοτικά από την μεταπολιτευτική λαϊκίστικη σπατάλη. Με αυτόν τον τρόπο, η αντιεπιστημονική και ανακριβής δήλωση του Στέλιου Ράμφου νομιμοποιεί (μέσω της κομματικής-πολιτικής δραστηριοποίησης του ‘Ποταμιού’) πτυχές της πολιτικής που άσκησε η επτάχρονη στρατιωτική δικτατορία.
[5] Βλ. σχετικά, Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, ‘Είκοσι χρόνια μετά’, στο, Τσουκαλάς Κωνσταντίνος & Ρήγος Άλκης (επιμ.), ‘Η Πολιτική σήμερα. Ο Νίκος Πουλαντζάς και η επικαιρότητα του έργου του’, Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης/Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2001, σελ. 33.
