Ανδρονίκη Μπαλκογιαννοπούλου*
Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, μεγάλα ονόματα θεωρητικών αναθεώρησαν μαρξικές θέσεις, ανανέωσαν τη μαρξιστική σκέψη και εμπλούτισαν τον ευρωπαϊκό ριζοσπαστισμό. Το ιδιαίτερο της περίπτωσης ήταν η εβραϊκή καταγωγή πολλών εξ αυτών των ονομάτων: Β Buber, F. Rosenweig, W. Benjamin, G. Landauer, E. Bloch, G. Lucacs, E. Fromm, T. Adorno, F. Kafka κ.α.
Κατά τον M. Löwy, αυτό δεν υπήρξε τυχαίο, αλλά ήταν αποτέλεσμα της δομικής αναλογίας ανάμεσα στην ευρωπαϊκή ελευθεριακή ουτοπία και τον εβραϊκό μεσσιανισμό, η οποία έγινε εμφανής και ενεργοποιήθηκε εξαιτίας συγκεκριμένων κοινωνικοπολιτισμικών συμφραζόμενων, τα οποία επέτρεψαν την ανάπτυξη εκλεκτικής συγγένειας ανάμεσα στα δύο πολιτισμικά μορφώματα.
Πιο συγκεκριμένα, ο Löwy στο έργο του Λύτρωση και Ουτοπία[1] αναδεικνύει τον διαφορετικού περιεχομένου ρομαντισμό ως βασικό αναλογικό στοιχείο, πάνω στο οποίο επιτεύχθηκε η σύγκλιση των δύο πολιτισμικών περιπτώσεων. Στον ευρωπαϊκό ριζοσπαστισμό ο ρομαντισμός εκφράστηκε ως αντικαπιταλισμός, κριτική της βιομηχανικής κοινωνίας και παλινόρθωση μιας ουτοπικής, προκαπιταλιστικής κατάστασης. Στον εβραϊκό μεσσιανισμό ο ρομαντισμός είχε θρησκευτικό περιεχόμενο και επιζητούσε την επάνοδο μιας πρότερης κοινωνικο-ηθικής κατάστασης που θα επέτρεπε την έλευση του Μεσσία. Ο ρομαντισμός και των δύο πνευματικών κινημάτων αξίωνε, ο καθένας για τους δικούς του λόγους, την καταστροφή της υπάρχουσας κατάστασης και τη δημιουργία μιας νέας. Οραματιζόταν έναν ποιοτικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, ο οποίος θα επερχόταν μέσω ενός επαναστατικού τρόπου που θα κατέστρεφε ολοσχερώς την υφιστάμενη πραγματικότητα, θα διέκοπτε οποιαδήποτε ιστορική συνέχεια, θα καταργούσε κάθε αρχή και θα οδηγούσε στην απελευθέρωση του ανθρώπου.
Τη δημιουργική αφομοίωση των παραπάνω διαφορετικά φορτισμένων ιδεών επέτρεψε το συγκεκριμένο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο της κεντρικής Ευρώπης εκείνης της περιόδου. Από τη μία, οι Ευρωπαϊκές κοινωνίες βίωναν το βίαιο μετασχηματισμό τους σε υλικές. Η φτώχεια, η υποδούλωση του εργάτη στο κεφάλαιο και η κοινωνική αποδιάρθρωση γιγάντωσαν το διεθνιστικό αντικαπιταλιστικό πνεύμα και εξέθρεψαν την ελευθεριακή ουτοπία της αριστερής σκέψης που εκπροσωπούσε την πρόοδο, την ελευθερία και την κατάργηση οποιασδήποτε κοινωνικής ή εθνικής διάκρισης. Από την άλλη, οι διακρίσεις εις βάρος των Εβραίων και η περιθωριοποίησή τους κατεύθυναν πολλούς Εβραίους διανοούμενους στην αριστερή σκέψη και στην υιοθέτηση της διεθνιστικής αντικαπιταλιστικής ουτοπίας, επιζητώντας την ανατροπή της υφιστάμενης κατάστασης, την αφομοίωση και χειραφέτησή τους. Κατ’ αυτό τον τρόπο, τα συμφραζόμενα εκείνης της περιόδου ευνόησαν την ανάπτυξη μιας σχέσης αλληλεπίδρασης- εκλεκτική συγγένεια- ανάμεσα στην ελευθεριακή ουτοπία και τον εβραϊκό μεσσιανισμό, και τη διαμόρφωση ενός επαναστατικού ρομαντισμού.
Όλη αυτή η πνευματική διεργασία απέδωσε τον ιστορικό μεσσιανισμό, ο οποίος εκφράστηκε με ποικίλους τρόπους από τους Εβραίους διανοούμενους και επηρέασε, επίσης, με διαφορετικούς τρόπους τη ριζοσπαστική σκέψη της Ευρώπης, άλλοτε συγκλίνοντας με τον ιστορικό υλισμό και άλλοτε όχι. Βασικά σημεία απόκλισής τους είναι η αμφισβήτηση της μαρξικής έννοιας της προόδου και της γραμμικής εξέλιξης των κοινωνιών, καθώς ο ιστορικός μεσσιανισμός προσβλέπει σε μια ποιοτική μεταβολή στο μέλλον μέσα από το παρελθόν. Επιπλέον, απομακρύνεται από το θετικισμό, αφού η πρόοδος των επιστημών δεν επέφερε τον μαρξικά αναμενόμενο ποιοτικό μετασχηματισμό των κοινωνιών. Ωστόσο, συγκλίνουν στη ποιοτική διάσταση του χρόνου, όπου οι επαναστάσεις και οι ποιοτικές αλλαγές κυλούν το χρόνο και την Ιστορία, αλλά και στην αποκατάσταση της σχέσης ανθρώπου φύσης, τη παλινόρθωση της ποιότητας μέσω μιας επαναστατικής ανατροπής, την κατάργηση κάθε μορφής εξουσίας και διάκρισης, και στην απελευθέρωση του ανθρώπου.
________________
* Η Ανδρονίκη Μπαλκογιαννοπούλου έχει πραγματοποιήσει σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό στο ΕΑΠ.
[1] M. Löwy. Λύτρωση και Ουτοπία, μτφ. Θ. Παπαδόπουλος, Ψυχογιός, Αθήνα, 2002.
