Της Κρυσταλλίας Μουρκογιάννη , ειδική Παιδαγωγός του Ψυχοπαιδαγωγικού Κέντρου «ΜΕΛΙΑ» Αγίων Αναργύρων του Κοινωνικού φορέα Κ.Σ.Δ.Ε.Ο «ΕΔΡΑ» σε συνεργασία με το Δήμο Αγίων Αναρύρων-Καματερού
Η παραγωγή ενός επικοινωνιακού κειμένου είναι μια δύσκολη, σύνθετη και πολύπλοκη διαδικασία με την οποία ο μαθητής έρχεται αντιμέτωπος με την είσοδό του στη σχολική τάξη. Πρόκειται για μια διδάξιμη δραστηριότητα η οποία και αποτελεί στόχο του σχολείου μια και διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο αφενός μεν στην ομαλή και αποτελεσματική λειτουργία του ίδιου του σχολείου αφετέρου δε στην ανάπτυξη των μεταγνωσιακών δεξιοτήτων των μαθητών. Έτσι οι μαθητές προκειμένου να μάθουν να γράφουν με επάρκεια και ακρίβεια αλλά και για να χρησιμοποιούν το γραπτό ως ένα μέσο επικοινωνίας, χρειάζεται να αναπτύξουν ποικίλες δεξιότητες, γνώσεις και στρατηγικές. Με άλλα λόγια να αναπτύξουν σε επαρκή βαθμό δεξιότητες, γνώσεις και στρατηγικές.
Ο μαθητής:
- Γράφει απλά κείμενα, επιμελημένα από άποψη ορθογραφίας, στίξης κτλ.
- Απαντά γραπτά σε ερωτήσεις κατανόησης ενός κειμένου.
- Σχολιάζει, σε ένα δικό του κείμενο, μια συγκεκριμένη άποψη που διατυπώνεται σε κείμενο που διάβασε.
- Γράφει την περίληψη ενός κειμένου.
- Περιγράφει γραπτά χώρους, αντικείμενα, πρόσωπα κτλ.
- Γράφει αφηγήσεις διαφόρων ειδών.
- Γράφει το ίδιο κείμενο από διαφορετική οπτική γωνία.
- Γράφει για δέκτες που του είναι οικείοι ή άγνωστοι, συνομήλικοι ή ενήλικες κτλ., προσαρμόζοντας ανάλογα το λόγο του κάθε φορά.
- Αναπτύσσει μια ποικιλία από είδη λόγου, δουλεύοντας στον περιγραφικό, στον αφηγηματικό, στον αξιολογικό άξονα και στις μείξεις τους.
- Επιλέγει το κατάλληλο επίπεδο ύφους (την κατάλληλη σύνταξη, το κατάλληλο λεξιλόγιο, γενικά την κατάλληλη γλωσσική ποικιλία), ανάλογα με το είδος λόγου που παράγει.
- Συνεργάζεται με άλλους συμμαθητές του για την ανάπτυξη ενός θέματος.
- Γράφει πληκτρολογεί και επεξεργάζεται ένα κείμενο στον ηλεκτρονικό υπολογιστή.
- Μετασχηματίζει ένα κείμενο σε διαφορετικό είδος λόγου.
- Αναπτύσσει σε δικό του κείμενο μια άποψη που διατυπώνεται σε κείμενο που διάβασε, αιτιολογώντας τη δική του θέση, τη συμφωνία ή τη διαφωνία του με την άποψη αυτή.
- Αναπτύσσει την αντίθετη άποψη από εκείνη που διατυπώνει ο συγγραφέας ενός κειμένου, προσπαθώντας να συλλάβει τον αντίπαλο λόγο.
- Προσπαθεί να πείσει τον αναγνώστη με λόγο αποτελεσματικό.
- Συνδυάζει τον προφορικό με το γραπτό λόγο στην παρουσίαση ενός θέματος (χρησιμοποιεί διαγράμματα, σημειώσεις κτλ., για να σχεδιάσει την παρουσίασή του, δίνει στους ακροατές τα κύρια σημεία σε φωτοτυπίες κτλ.)
- Σχεδιάζει και γράφει μια συνθετική εργασία αξιοποιώντας τις κατάλληλες πηγές.
Παρακάτω παρουσιάζονται συνοπτικά τα είδη κειμένων τα οποία μπορούν να διδάσκονται τα παιδιά στη σχολική τάξη σύμφωνα με το Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (ΑΠΣ-ΔΕΠΠΣ, ΥΠΕΠΘ & Π.Ι., 2002).
| ΚΕΙΜΕΝΑ | ΤΑΞΕΙΣ ΣΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΔΙΔΑΧΘΟΥΝ |
| Βιωματική αναδιήγηση | Νήπια & Α’-Β’ ΔΗΜΟΤΙΚΟΎ (προφορικά) |
| Αφηγηματικά | Α’-ΣΤ’ |
| Περιγραφικά | Α’-ΣΤ’ |
| Μικτά (αφήγηση+περιγραφή) | Β’-ΣΤ’ |
| Πραγματολογικά | Γ’-ΣΤ’ |
| Επιχειρηματολογικά | Δ’-ΣΤ’ |
| Χρηστικά -Κοινωνικά | Ε’-ΣΤ’ |
| Περίληψη | Ε’-ΣΤ’ |
Προβλήματα παραγωγής γραπτού λόγου
Κάποιες φορές οι μαθητές συναντούν αρκετές δυσκολίες κατά τη σύνθεση ενός κειμένου. Συγκεκριμένα ο μαθητής που αποκτά τη στιγμή εκείνη το ρόλο του δημιουργού παρουσιάζει προβλήματα που σχετίζονται με τη γέννηση, την επιλογή των ιδεών, τη βελτίωση του κειμένου και την ταξινόμηση των ιδεών του κειμένου. Επιπλέον συχνά εμφανιζόμενη δυσκολία αφορά στη δημιουργία και οργάνωση της καταλληλότερης δομής για το κείμενο που γράφει. Στη συνέχεια η στοχοθεσία αλλά και η δόμηση υψηλότερων σχεδίων όπως και ο ανασχεδιασμός στόχων και σκοπών κατά τη διάρκεια των δραστηριοτήτων του γραπτού λόγου αποτελεί μια ακόμη πηγή δυσκολιών για τους μαθητές. Το σοβαρότερο όμως πρόβλημα του ρόλου αυτού σχετίζεται με τις ελλιπείς μεταγνωσιακές δεξιότητες που παρουσιάζουν πολλοί μαθητές. Οι μαθητές δηλαδή, πολλές φορές γνωρίζουν μια στρατηγική αλλά δεν είναι σε θέση να την εφαρμόσουν συνειδητά και να την αξιολογήσουν όταν την χρειαστούν.
Τα προβλήματα παραγωγής του γραπτού λόγου μπορούμε λοιπόν να τα χωρίσουμε σε :
α) Προβλήματα γνωστικών – μεταγνωστικών δεξιοτήτων (δυσκολίες συγγραφέα)
Προβλήματα με τις γνωστικές, μεταγνωστικές δεξιότητες
Προβλήματα σχεδιασμού
Προβλήματα βελτίωσης ιδεών
β) Προβλήματα μηχανιστικών δεξιοτήτων (δυσκολίες γραμματέα)
Προβλήματα γραφής με το χέρι
Προβλήματα ορθογραφίας
Προβλήματα λεξιλογίου
Προβλήματα στίξης, σύνταξης, τονισμού, χρήσης πεζών – κεφαλαίων
Παρατηρείται επομένως πως για το μαθητή που έρχεται αντιμέτωπος με τα παραπάνω προβλήματα η ποιότητα και η ποσότητα του γραπτού του επηρεάζεται. Πιο αναλυτικά οι μαθητές γράφουν περιορισμένο αριθμό λέξεων και προτάσεων με αποτέλεσμα αυτό να παρεμποδίζει την χρήση του γραπτού λόγου ως μέσο επικοινωνίας. Ως αποτέλεσμα οι μαθητές υιοθετούν συχνά αρνητική στάση απέναντι στο γραπτό λόγο και αποφεύγουν να τον χρησιμοποιούν γιατί από τη χρήση του εισπράττουν αρνητικά συναισθήματα τα οποία επηρεάζουν σημαντικά την αυτοεικόνα και αυτόσυναίσθημα τους. Επιπλέον λόγω της ευρείας χρήσης του γραπτού λόγου στο χώρο του σχολείου και τη χρήση αυτού ως μέσο αξιολόγησης της σχολικής επίδοσης οι μαθητές με τις παραπάνω δυσκολίες συναντούν σοβαρά προβλήματα που σχετίζονται και με τη σχολική τους εξέλιξη. Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση δευτερογενών προβλημάτων στους μαθητές αυτούς όπως είναι τα ψυχοσωματικά αλλά και τα προβλήματα προσαρμογής.
Στρατηγικές ανάπτυξης της δεξιότητας παραγωγής γραπτού λόγου
- Εύρεση της κεντρικής ιδέας και των επιμέρους στοιχείων του μηνύματος
- Καταιγισμός ιδεών
- Χρήση πηγών (λεξικά, κατάλογοι λέξεων, βιβλία γραμματικής)
- Ενεργοποίηση προϋπάρχουσας γνώσης (δηλ. σύνδεση με ήδη γνωστό υλικό)
- Προσαρμογή του μηνύματος στις γλωσσικές γνώσεις των μαθητών
- Προσοχή (π.χ. στη δομή, το περιεχόμενο, το ύφος, τη φραστική δομή, το λεξιλόγιο, τη στίξη ή τις ανάγκες του ακροατηρίου).
- Αυτοέλεγχος
- Αυτοαξιολόγηση
- Συνεργασία (με τους συμμαθητές ή με ικανότερους χρήστες της γλώσσας- στόχου για την δημιουργία ενός project)
- Σχεδιασμός της δομής του κειμένου
Αυτός ο σχεδιασμός περιλαμβάνει τα εξής στοιχεία:
– τον καθορισμό του θέματος
– τον καθορισμό των παραληπτών του κειμένου/ του ακροατηρίου
– την πρόθεση του συγγραφέα (να διδάξει, να πληροφορήσει, να εκφράσει τη γνώμη του κτλ.)
– την κεντρική ιδέα του κειμένου
– τις δευτερεύουσες ιδέες του κειμένου
– το κειμενικό είδος (σημείωμα, επιστολή, διήγημα, ποίημα, κινούμενα σχέδια,
εικονογραφημένη ιστορία, παραμύθι κτλ.)
– την οπτική που υιοθετείται (θετική, αρνητική, ουδέτερη παρουσίαση κτλ.)
– το ύφος του κειμένου - Χρήση γλωσσικών επεμβάσεων
Πρόκειται για:
-την πρόσθεση ενός ή περισσότερων στοιχείων σε μια φράση για την αποσαφήνισή της,
-την αφαίρεση στοιχείων για να διευκολύνεται η κατανόηση,
-την υποκατάστασή τους από στοιχεία με παρόμοια λειτουργία για να αποφεύγονται οι επαναλήψεις,
-την αντιμετάθεση στοιχείων στη φράση, για να δοθεί έμφαση σε κάτι,
-τον μετασχηματισμό της σύνταξης μιας φράσης (την τροπή της ενεργητικής σε παθητική σύνταξη,
την αντικατάσταση ενός ουσιαστικού από αντωνυμία, τη
σύζευξη/υπόταξη των προτάσεων).
- Διασφάλιση της συνοχής του κειμένου
Η συνοχή πρέπει να επιτευχθεί σε τρία επίπεδα:
-σε θεματικό επίπεδο (συνοχή χώρου και χρόνου, γεγονότων)
-σε λεξιλογικό επίπεδο
-σε γραμματικό επίπεδο
- Απόκτηση νέου λεξιλογίου
- Ανάλυση εκφράσεων («σπάει» την έκφραση που δεν καταλαβαίνει σε μικρότερα μέρη (λέξεις, προτάσεις, κτλ) που είναι περισσότερο κατανοητά και στη συνέχεια συνθέτει το νόημά τους).
- Επιβράβευση
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΜΑΤΣΑΓΓΟΥΡΑΣ, Η. 2000. Η σχολική τάξη. Αθήνα: αυτοέκδοση.
ΜΑΤΣΑΓΓΟΥΡΑΣ, Η. 2001. Κειμενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου. Αθήνα: Γρηγόρης.
ΥΠΕΠΘ & Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2002). ΔΕΠΠΣ- ΑΠΣ, Υποχρεωτικής Εκπαίδευσης.
Σπαντιδάκης, Ι. (2004). Προβλήματα Παραγωγής Γραπτού Λόγου Παιδιών Σχολικής Ηλικίας: Διάγνωση, Αξιολόγηση, Αντιμετώπιση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
