Συνέντευξη της Heath Cabbot (καθηγήτρια πολιτισμικής ανθρωπολογίας στο College of the Atlantic, Maine των ΗΠΑ) στη Δέσποινα Μπίρη από την Αυγή
* Πρώτα πρώτα, ποιοι είναι οι αιτούντες άσυλο στην Ελλάδα; Πιστεύω πως συχνά περιγράφονται μέσω στερεοτύπων, αλλά υποψιάζομαι ότι η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Πείτε μας για τους ανθρώπους τους οποίους συναντήσατε κατά τη διάρκεια της έρευνάς σας.
Πράγματι, oι αιτούντες άσυλο στην Ελλάδα –όπως και παντού– περιγράφονται συχνά μέσω στερεότυπων. Εγώ θα έλεγα, απλά, ότι κατά την εθνογραφική μου έρευνα έμαθα πολύ γρήγορα ότι οι αιτούντες άσυλο είναι (φυσικά) άνθρωποι. Δηλαδή, θυμωμένοι, απογοητευμένοι, χαρούμενοι, αστείοι, ενοχλητικοί — όλα τα παραπάνω. Στην Ελλάδα ακούγεται συχνά η φράση ότι οι μετανάστες και οι πρόσφυγες «είναι άνθρωποι σαν εμάς». Συνήθως αυτή ή φράση οδηγεί στο συμπέρασμα ότι «χρειάζονται φροντίδα, βοήθεια, και συμπάθεια» – αν και η φράση αυτή ενισχύει τη διάκριση μεταξύ του «εμείς» και του «αυτοί». Κατά τη γνώμη μου, όμως, πρέπει να αναγνωρίσουμε τις διάφορες πολύπλοκες και συχνά αντιφατικές εμπειρίες και ανθρώπους πίσω από την στερεοτυπική εικόνα του αιτούντος άσυλο ή του πρόσφυγα. Ένα από τα στερεότυπα είναι πολύ αληθινό όμως: οι αιτούντες άσυλο αλλά και οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες στην Ελλάδα αντιμετωπίζουν τεράστια προβλήματα όσον αφορά την αστυνομία, το μετέωρο και αβέβαιο νομικό στάτους τους, την έλλειψη πρόσβασης στα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα και υπηρεσίες, οι οποίες είναι απαραίτητες για τη συνέχιση της ζωής τους ως βιολογικών όντων (ας ξεχάσουμε για το παρόν το ζήτημα του κοινωνικού βίου τους…). Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι πρέπει να αντιμετωπίζουμε τους αιτούντες άσυλο με μια ρομαντική και εξιδανικευμένη οπτική· δεν είναι απλώς «θύματα». Όπως όλοι οι άνθρωποι, έχουν βέβαια τα δικά τους συμφέροντα, πολιτική, ανάγκες, και εμπρόθετη δράση. Αν κάνετε λίγη παρέα με ανθρώπους οι οποίοι έχουν καταθέσει αίτημα για άσυλο, τα στερεότυπα καταρρέουν.
Στο βιβλίο μου αναλύω πολύ προσεκτικά την παραγωγή στερεοτύπων μέσω της διαδικασίας του ασύλου και της παροχής νομικής και κοινωνικής υποστήριξης στον τομέα των ΜΚΟ. Δικηγόροι, κρατικοί υπάλληλοι, αλλά και οι ίδιοι οι αιτούντες άσυλο χρησιμοποιούν τα στερεότυπα στρατηγικά για να «χτίσουν» καλά αιτήματα για άσυλο. Ταυτόχρονα αυτοί οι διάφοροι διάδικοι συμμετέχουν στην παραγωγή στερεοτύπων σχετικά με το «ποιος αξίζει προστασία ή βοήθεια» (και ποιος δεν την αξίζει), ποιος είναι «αληθινός πρόσφυγας» και ποιος είναι «μόνο μετανάστης». Υποστηρίζω ότι αυτή η στερεοτυπική διάκριση, ενώ προσφέρει προστασία σε μερικούς, έχει ως αποτέλεσμα πολλές μορφές βίας και αποκλεισμού.
* Η νέα κυβέρνηση έχει αλλάξει τη στάση της, σε σύγκριση με την προηγούμενη, απέναντι στους πρόσφυγες και τους οικονομικούς μετανάστες. Για παράδειγμα, αρνείται να χρησιμοποιήσει τον όρο «λαθρομετανάστες», έχει ανακοινώσει την κατάργηση των κέντρων κράτησης, η περίοδος κράτησης των μεταναστών δεν μπορεί να υπερβαίνει τους έξι μήνες, ενώ νέες δομές δημιουργούνται για τα ασυνόδευτα ανήλικα. Τι αλλαγές πιστεύετε ότι μπορεί να επέλθουν;
Μια πολύ σημαντική ερώτηση – αλλά δεν ξέρω αν θα μπορέσω να την απαντήσω επαρκώς, επειδή δεν γνωρίζουμε ακόμα ποια θα είναι τα τελικά αποτελέσματα των δράσεων της νέας κυβέρνησης. Σίγουρα, η αλλαγή της ορολογίας έχει νόημα. Η γλώσσα είναι τόσο κοντά στις καθημερινές μας εμπειρίες και επηρεάζει πολύ έντονα το πώς προσεγγίζουμε τον κόσμο μας και ο ένας τον άλλον.
Μια άλλη μεγάλη αλλαγή είναι η παύση των επαναπροωθήσεων (push-backs) στο Αιγαίο, ιδιαίτερα σε μια στιγμή που έχουμε τόσες αφίξεις μεταναστών και προσφύγων στα νησιά. Τόσοι πολλοί άνθρωποι πνίγονταν στο Αιγαίο τα τελευταία χρόνια, κι αυτό ήταν το αποτέλεσμα συστηματικών (αν και παράνομων) πρακτικών του Ελληνικού Λιμενικού Σώματος. Εδώ θέλω να αναφερθώ στα έργα της γερμανικής ΜΚΟ ProAsyl, η οποία, σε συνεργασία με Έλληνες δικηγόρους και ακτιβιστές, έχει συντάξει πολλές σημαντικές μελέτες περιγράφοντας την κατάσταση στα σύνορα. Τουλάχιστον, τώρα αυτοί οι οποίοι ψάχνουν προστασία έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να φτάσουν στην ξηρά ακόμα ζωντανοί. Ασφαλώς η κράτηση αυτών που φτάνουν πρέπει να σταματήσει – αλλά απλώς το κλείσιμο των κέντρων κράτησης δεν αρκεί. Η πρόσβαση στην φροντίδα υγείας, στην τροφή, τη στέγαση, κτλ. πρέπει να είναι πλευρές μιας διαδικασίας υποδοχής από πλευράς του ελληνικού κράτους (που δεν υπάρχει τώρα, αν και συγκεκριμένες κοινότητες και άτομα κάνουν καταπληκτικά πράγματα).
Θέλω να αναγνωρίσουμε και το έργο δικηγόρων και ακτιβιστών, τόσο εδώ όσο και αλλού στην Ευρώπη, το οποίο έχει πραγματοποιηθεί ακόμα και κυβερνήσεις οι οποίες ήταν πολύ πιο κλειστές όσον αφορά τα θέματα της μετανάστευσης και προσφυγικών κινημάτων. Τελικά, όμως, οτιδήποτε κάνει οποιαδήποτε ελληνική κυβέρνηση δεν θα λειτουργήσει χωρίς μια αληθινή περιεκτική ευρωπαϊκή συνεργασία. Έχω σοβαρές αμφιβολίες ότι μπορεί να υπάρξει μια τέτοια συνεργασία με βάση τα συμφέροντα των κυρίαρχων κρατών στην Ευρώπη. Και, δυστυχώς, όλοι εμείς ξέρουμε τι συμβαίνει όταν ένα περιθωριοποιημένο κράτος στα σύνορα της Ευρώπης εναντιώνεται στα συμφέροντα αυτών των εξουσιών…
* Πιστεύω ότι οι επιθέσεις εναντίον μεταναστών, ή, γενικότερα, εναντίον «άλλων» είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Αναφέρομαι σε αυτό που ο Louis CK (Louis Székely) αποκαλεί «ήπιο ρατσισμό», δηλαδή περιπτώσεις στις οποίες δεν υφίσταται ανοιχτά εχθρική συμπεριφορά απέναντι στους «άλλους», αλλά παρόλα αυτά επηρεάζονται οι αντιλήψεις και αλληλεπιδράσεις με τους ανθρώπους. Υπήρχε αυτό ως στοιχείο στην έρευνά σας;
Είμαι μεγάλη θαυμάστρια του Louis — και χαίρομαι πολύ που τον αναφέρεις! Ο «ήπιος», διάχυτος ρατσισμός είναι, δυστυχώς, πανταχού παρών –όχι μόνο στην Ελλάδα– και σε όλες τις πλευρές του πολιτικού φάσματος. Και με ενοχλεί περισσότερο όταν και αντιρατσιστικά κινήματα συμμετέχουν σε τέτοιες μορφές ρατσισμού. Και εγώ μερικές φορές πιάνω τον εαυτό μου να συμμετέχει σε ήπιες ρατσιστικές πρακτικές χωρίς να το συνειδητοποιώ. Όλοι το κάνουμε αυτό… Οι ρατσιστικές νοοτροπίες και σχέσεις υπερβαίνουν το άτομο. Εκφράζονται σε καθημερινές επαφές και αντιλήψεις, μαθαίνονται και ενισχύονται από ευρύτερες κοινωνικές δομές. Πιστεύω ότι μια αληθινή καταπολέμηση του ρατσισμού αποτελεί την διαρκή αυτοκριτική, με την οποία μπορούμε σιγά σιγά να «ξεμάθουμε» αυτές τις νοοτροπίες και προσεγγίσεις.
Ένα παράδειγμα. Οι έξυπνοι, δραστήριοι αντιρατσιστές Έλληνες οι οποίοι γέλασαν λέγοντας ότι μια ομάδα μεταναστών από την Νότια Ασία ήταν πολύ «γλυκιά» όταν «μπερδεύτηκαν λίγο» με το πώς να προφέρουν την λέξη «χαρτιά» σε μια αντιρατσιστική πορεία. Αυτοί η «γλυκιά» ομάδα αποτελούνταν από μετανάστες χωρίς χαρτιά — και έτσι για να συμμετέχουν στην πορεία διέτρεξαν μεγάλο κίνδυνο. Η συμμετοχή τους λοιπόν ήταν μια δυνατή και εντυπωσιακή δράση — καθόλου «γλυκιά». Νομίζω ότι τέτοιες πατερναλιστικές αντιλήψεις είναι οι πιο επικίνδυνες μορφές «ήπιου ρατσισμού» που παρατηρώ στην ελληνική Αριστερά. Όλοι μας πρέπει να προσέχουμε να μην ενισχύουμε τα ίδια πράγματα τα οποία θέλουμε να καταπολεμήσουμε. Το λέω αυτό στους φοιτητές μου διαρκώς — όπως λέω και ότι δεν είμαι καθόλου αθώα. Γι” αυτό… αυτοκριτική.
* Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η σημασία της ιθαγένειας στη σημερινή Ευρώπη;
Δεν πιστεύω ότι η σημερινή διάρθρωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των κρατών-μελών μας επιτρέπει μια ευρύτερη θέαση της ιθαγένειας. Όχι μόνο έχουμε δει την άνοδο του ακραίου ρατσισμού σε όλα τα ευρωπαϊκά έθνη-κράτη, αλλά βλέπουμε και την έντονη περιθωριοποίηση και ρατσιστική αντιμετώπιση των λαών της Νότιας Ευρώπης. Χρειαζόμαστε ριζοσπαστικά συνολικότερα νομικά πλαίσια και πολιτικές προσεγγίσεις, επειδή αυτά που έχουμε δεν φτάνουν. Εγώ όμως πιστεύω στην δύναμη της καθημερινότητας στη διαμόρφωση μιας βιωματικής εμπειρίας της ιθαγένειας και του «ανήκειν». Όταν άνθρωποι έχουν επαφές με αυτούς τους οποίους προσεγγίζουν ως «άλλους», «ξένους», «αλλοδαπούς», μπορεί να αλλάξουν λιγάκι τις αντιλήψεις τους σχετικά με αυτό τον «άλλον» — αλλά και τους εαυτούς τους. Και αυτό το «λιγάκι» μπορεί να κάνει μια διαφορά στην καθημερινή ζωή. Έχουμε δει και το πώς μεταναστευτικές κοινότητες στην Ελλάδα ζητάνε δικαιώματα και κοινωνική αναγνώριση και έτσι συμπεριφέρονται ως ενεργά μέλη της κοινωνίας ανεξάρτητα από το νομικό στάτους τους. Κατά την γνώμη μου αυτές οι μορφές βιωματικής καθημερινής «ιθαγένειας» έχουν πράγματι τη δυνατότητα να μεταφερθούν από τα κάτω μπρος τα πάνω και να επηρεάσουν την ευρύτερη κοινωνία. Στο βιβλίο μου εστιάζομαι σε αυτές τις καθημερινές δράσεις, στο πώς άνθρωποι, μέσα σε χαλασμένα συστήματα, δημιουργούν πλούσιες ζωές και κοινωνικούς δεσμούς τα οποία μπορεί να έχουν μικρά αλλά και σημαντικά πολιτικά αποτελέσματα.
* Αυτή τη στιγμή πραγματοποιείτε έρευνα για τα κοινωνικά ιατρεία και φαρμακεία στην Ελλάδα. Κάποιοι υποστηρίζουν πως, τουλάχιστον στην υγεία, υπάρχει ένας θεμελιώδης διαχωρισμός μεταξύ του αυτού που «προσφέρει» και αυτού που «λαμβάνει».
Οι δράσεις αλληλεγγύης έχουν εξαιρετικά μεγάλη σημασία, όσον αφορά τις αντιδράσεις εναντίον της λιτότητας, ιδιαίτερα από την Αριστερά. Αυτοί που συμμετέχουν σε τέτοιες δράσεις συχνά χαρακτηρίζουν την «αλληλεγγύη» ως ένα πλαίσιο βοήθειας και υποστήριξης το οποίο είναι συνολικό και μη ιεραρχικό. Πολλοί συμμετέχοντες στην έρευνά μου μού έχουν πει ότι η αλληλεγγύη δεν βασίζεται στην παραδοσιακή σχέση του «πάροχου» και του «εξυπηρετούμενου», η οποία ισχύει ξεκάθαρα σε άλλες μορφές βοήθειας, όπως η φιλανθρωπία ή η ανθρωπιστική βοήθεια. Ως ανθρωπολόγος δεν προσπαθώ να κρίνω εάν «η αλληλεγγύη» λειτουργεί στην πράξη «όπως πρέπει» ή όχι. Θα έλεγα όμως ότι αν και υπάρχουν μερικά «όρια», ταυτόχρονα η αλληλεγγύη δημιουργεί καινούργιες μορφές κοινωνικότητας.
Βλέπω, για παράδειγμα, ότι σ” ένα κοινωνικό ιατρείο στο οποίο κάνω έρευνα μερικοί εθελοντές έχουν ανάγκη και οι ίδιοι, ενώ και πολλοί πολίτες δεν έχουν πρόσβαση σε βασικά κοινωνικά δικαιώματα. Τι γίνεται με την παραδοσιακή έννοια του «πολίτη» σε μια τέτοια κατάσταση; Οι άνθρωποι οι οποίοι συμμετέχουν στις δομές αλληλεγγύης έρχονται σε επαφή με ανθρώπους που μπορεί να μην είχαν γνωρίσει αλλιώς – για να απαντήσουν στην επείγουσα κοινωνική ανάγκη. Ωστόσο βλέπω ότι, αν και το «μεταναστευτικό» θεωρείται πολύ σοβαρό θέμα στις διάφορες δομές αλληλεγγύης, συνήθως δεν υπάρχει αξιοσημείωτη συμμετοχή μεταναστών. Και μερικοί «αλληλέγγυοι» μου έχουν πει ότι ανεξάρτητα από τους στόχους της αλληλεγγύης το κενό ανάμεσα σε αυτόν «προσφέρει» και εκείνον που «λαμβάνει», παραμένει. Νομίζω ότι η περίπτωση αυτή δείχνει ξανά πως το «ανήκειν» διαμορφώνεται πάντα μαζί με καταστάσεις αποκλεισμού — και πρέπει να προσπαθούμε ενεργά, κριτικά και αυτοκριτικά, να αντιμετωπίσουμε τους αποκλεισμούς αυτούς όταν ανακύπτουν.
