Βασικές Ερωτήσεις και Απαντήσεις για τα Δικαιώματα Προσφύγων και Μεταναστών

Ποιος/α θεωρείται μετανάστης/τρια, και ποιος πρόσφυγας;

Μετανάστης ή μετανάστρια θεωρείται ένα πρόσωπο που εγκαταλείπει τη χώρα του για να βελτιώσει τις συνθήκες της ζωής του/της, από κοινωνική ή οικονομική άποψη (πχ για να βρει καλύτερη δουλειά ή να συνεχίσει την εκπαίδευσή του).

Αντίθετα, πρόσφυγας είναι αυτός/η που εγκαταλείπει τη χώρα καταγωγής του/ης ή τον τόπο της τελευταίας ή συνήθους διαμονής του/ης εξαιτίας δικαιολογημένου φόβου δίωξης εξαιτίας της φυλής, της θρησκείας, της εθνικότητας, της συμμετοχής του/ης σε ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα ή των πολιτικών του/ης πεποιθήσεων (πραγματικών ή αποδιδόμενων) και για τον λόγο αυτό, δεν μπορεί ή δεν επιθυμεί να επιστρέψει στη χώρα του/ης. Το βασικό διεθνές δεσμευτικό κείμενο σχετικά με τα δικαιώματα των Προσφύγων είναι η Σύμβαση της Γενεύης.

Εξαιτίας της δίωξης που μπορεί να αντιμετωπίσει ένας/μία πρόσφυγας, δικαιούται να προστατευθεί από μια εξαναγκαστική επιστροφή στη χώρα καταγωγής του/ης (αρχή της μη επαναπροώθησης). Αυτό σημαίνει ότι η χώρα η οποία θα τον/ην υποδεχθεί δεν μπορεί να τον/ην αναγκάσει να επιστρέψει πάλι πίσω, αντίθετα είναι υποχρεωμένη να του/ης παρέχει προστασία.

Πρέπει να θυμόμαστε πως η αποτυχία ενός κράτους να παράσχει τέτοια προστασία μπορεί να σημαίνει μια έμμεση καταδίκη σε θάνατο ή άλλες σημαντικές παραβιάσεις, όπως βασανιστήρια.

Γιώργος Κοσμόπουλος, Διευθυντής του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας
Έτσι,  οι πρόσφυγες δεν θα πρέπει να διώκονται για τυχόν παράτυπη είσοδο ενώ μετά τη διαδικασία ταυτοποίησης/αναγνώρισή τους δικαιούνται να λάβουν τριετή άδεια παραμονής στη χώρα υποδοχής (άσυλο) και ταξιδιωτικά έγγραφα για να ταξιδέψουν προς άλλους προορισμούς, για συγκεκριμένη χρονική περίοδο.

Όχι, δεν είναι «λαθρομετανάστες»!

Η Διεθνής Αμνηστία δεν χρησιμοποιεί τον όρο «λαθρομετανάστης» ή «παράνομος μετανάστης» καθώς θεωρεί πως ο όρος «λαθραίος» ή «παράνομος»,  όχι απλώς δεν είναι δόκιμος για έναν άνθρωπο αλλά είναι και μειωτικός για την προσωπικότητά τους/της. Επιπλέον, ο συγκεκριμένος όρος υποδηλώνει ή συνδέει τους μετανάστες με την έννοια της εγκληματικότητας (πολύ συχνά κακοπροαίρετα). Όταν ωστόσο κάποιος δεν έχει νόμιμη άδεια εισόδου ή παραμονής σε κάποια χώρα και δεν πληροί τις προϋποθέσεις  για να λάβει καθεστώς διεθνούς προστασίας, θεωρείται παράτυπος μετανάστης. 

Γιατί υπάρχει όλη αυτή η σύγχυση τελικά;

Ενώ οι πρόσφυγες αντιμετωπίζονται στο διεθνές δίκαιο ως ξεχωριστή κατηγορία από τους μετανάστες, συχνά ταξιδεύουν μαζί χρησιμοποιώντας τους ίδιους μεταναστευτικούς δρόμους, πνίγονται στις ίδιες θάλασσές στη προσπάθειά τους να φτάσουν στην Ευρώπη ή πέφτουν θύματα των ίδιων κυκλωμάτων εμπορίας ανθρώπων, με αποτέλεσμα πολλές φορές να βιώνουν τις ίδιες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις χώρες μετάβασης ή στις χώρες προορισμού. Δυστυχώς είναι σύνηθες και το φαινόμενο τα ΜΜΕ να αναφέρονται μαζικά στους ανθρώπους που βρίσκονται σε κίνηση, χωρίς να ξεχωρίζουν τις διαφορετικές περιπτώσεις, δημιουργώντας εν προκειμένω μεγαλύτερη σύγχυση στην κοινή γνώμη. Σε αυτό συμβάλλει και η έλλειψη ενημέρωσης του κοινού και των σχετικών φορέων.

Υπάρχουν και  εκτοπισμένοι/ες στο εσωτερικό της χώρας τους;

Ο εκτοπισμένος/η στο εσωτερικό της χώρας είναι ένα άτομο που αναγκάστηκε να καταφύγει από ένα μέρος της χώρας σε ένα άλλο. Η βασική διαφορά μεταξύ ενός εκτοπισμένου στο εσωτερικό της χώρας και ενός πρόσφυγα είναι ότι ο τελευταίος διέσχισε διεθνή σύνορα. Όπως και οι πρόσφυγες, οι εκτοπισμένοι στο εσωτερικό της χώρας φεύγουν λόγω προβλημάτων όπως ο πόλεμος, οι εθνικές εκκαθαρίσεις, η θρησκευτική καταδίωξη ή ο λιμός. Οι εκτοπισμένοι στο εσωτερικό της χώρας τους δεν στερούνται των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους. Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν είναι ότι η κυβέρνησή τους αδυνατεί ή δε θέλει να τους προστατέψει παρότι είναι υποχρεωμένη να το πράττει.

Ποιοι είναι οι αιτούντες άσυλο;

Αιτούντες άσυλο θεωρούνται όποιοι/ες έχουν υποβάλει αίτημα προκειμένου να αναγνωρισθεί στο πρόσωπό τους η ιδιότητα του/της πρόσφυγα, ενώ η απόφαση επί του αιτήματός τους δεν έχει ακόμα εκδοθεί τελεσίδικα. Έως ότου λάβουν την επίσημη αναγνώριση της ιδιότητας του πρόσφυγα, διαθέτουν –σύμφωνα πάντα με το διεθνές προσφυγικό δίκαιο- το δικαίωμα για προστασία από μια εξαναγκαστική επιστροφή στη χώρα καταγωγής τους. Συνεπώς, οι αιτούντες άσυλο, όπως και οι επίσημα αναγνωρισμένοι πρόσφυγες, έχουν δικαίωμα παραμονής στην χώρα υποδοχής και πρόσβασης σε όλες τις νόμιμες διαδικασίες. Σημειώνεται πως οι αιτούντες άσυλο έχουν δικαίωμα πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας, στη δημόσια εκπαίδευση και εφόσον πληρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις, στην εργασία.

Υπάρχουν προβλήματα στην πράξη για πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο στην Ελλάδα;

Δυστυχώς, ναι. Η Διεθνής Αμνηστία θεωρεί ότι καμία χώρα από μόνη της δεν μπορεί να ανταποκριθεί στο προσφυγικό ζήτημα και απαιτείται συνολική Ευρωπαϊκή λύση με σημαντική βοήθεια στις χώρες «πρώτης γραμμής» όπως η Ελλάδα. Δεν σημαίνει βέβαια ότι και η Ελλάδα δεν έχει ευθύνες.  Καταρχάς καταγράφονται συχνά καταγγελίες για κακομεταχείριση από τις Ελληνικές αρχές, ενώ και οι συνθήκες υποδοχής  –υπολείπονται σημαντικά των διεθνών προτύπων. Επιπλέον, οι δομές υποδοχής για τους/τις αιτούντες άσυλο και τους ασυνόδευτους ανήλικους είναι περιορισμένες. Ειδικότερα, αναφορικά με τα ασυνόδευτα ανήλικα, υπάρχουν προβλήματα σχετικά με τον εντοπισμό και την ορθή καταγραφή τους από τις αρμόδιες αρχές, τις διαδικασίες εξακρίβωσης της ηλικίας αλλά και την παραμονή τους σε κέντρα κράτησης έως ότου μεταφερθούν σε δομές φιλοξενίας.

Πολύ περιορισμένες είναι και οι θέσεις σε κέντρα φιλοξενίας για τους/ις νεοεισερχόμενους/ες.  Οι πρόσφυγες και οι αιτούντες άσυλο στην Ελλάδα συνήθως δεν λαμβάνουν κάποιο βοήθημα, ενώ καταγράφονται και σημαντικές δυσκολίες πρόσβασης στη διαδικασία ασύλου. Επίσης, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις καταγραφής παράνομων απωθήσεων κατά την προσπάθειά τους να εισέλθουν στη χώρα.

Γιατί είναι παράνομες οι απωθήσεις; Σε τι διαφέρουν από τις απελάσεις και την επαναπροώθηση;

Επαναπροώθηση είναι η βίαιη επιστροφή ενός ατόμου σε μια χώρα όπου θα διέτρεχε κίνδυνο να υποστεί σοβαρές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το διεθνές, το ευρωπαϊκό και το εθνικό δίκαιο απαγορεύουν την άμεση ή έμμεση (μέσω τρίτης χώρας) επιστροφή προσφύγων και αιτούντων άσυλο στη χώρα από την οποία διέφυγαν ή την απώθησή τους όταν φτάνουν στα σύνορα.

Οι συλλογικές απελάσεις επίσης απαγορεύονται από το διεθνές δίκαιο. Συλλογική απέλαση είναι η απέλαση μιας ομάδας ανθρώπων χωρίς να εξετασθεί η κάθε περίπτωση εξατομικευμένα και χωρίς να ληφθούν υπόψη οι ατομικές περιστάσεις του κάθε  ατόμου χωριστά. Η προστασία από συλλογική απέλαση ισχύει για κάθε άνθρωπο, περιλαμβανομένων των παράτυπων μεταναστών.

Οι επιχειρήσεις απώθησης στερούν από τους ανθρώπους το δικαίωμα να εξηγήσουν τις ατομικές τους περιστάσεις και να εγείρουν τυχόν ζητήματα προστασίας ή άλλα. Κατά συνέπεια συνιστούν παραβιάσεις των διεθνών υποχρεώσεων και του δικαίου της ΕΕ. Η Διεθνής Αμνηστία έχει καταγράψει καταγγελίες για τέτοιες επιχειρήσεις στην Ελλάδα και την Ευρώπη.οι οποίες συχνά συνοδεύονται και από καταγγελίες για κακομεταχείριση.

Επιπλέον, καθώς εκ προοιμίου δεν υπάρχει καμιά ασφαλής χώρα στο πλανήτη στο πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ειδικότερα των δικαιωμάτων των αιτούντων άσυλο και των προσφύγων, η Διεθνής Αμνηστία είναι αντίθετη στις έννοιες της «ασφαλούς χώρας καταγωγής» ή της «ασφαλούς τρίτης χώρας». Η εισαγωγή τέτοιων εννοιών και οι νομικές και πραγματικές συνέπειες υλοποίησης και εφαρμογής τους υπονομεύουν ευθέως το καθεστώς προστασίας που προσφέρεται στους πρόσφυγες, όπως προβλέπεται από τη Σύμβαση της Γενεύης του 1951 και ισχύει σήμερα.

Η κράτηση των αιτούντων άσυλο είναι νόμιμη;

Η Διεθνής Αμνηστία διαφωνεί με την κράτηση αιτούντων άσυλο. Σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο η κράτηση αιτούντων άσυλο πρέπει να συμβαίνει μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και μόνο εάν έχουν αποδεδειγμένα κατηγορηθεί για ποινικά αδικήματα ή οι αρχές μπορούν να αποδείξουν σε κάθε μεμονωμένη περίπτωση ότι η κράτηση είναι απαραίτητη, σύμφωνη με το νόμο και ανήκει στις περιπτώσεις εκείνες που οι διεθνείς κανόνες δικαιολογούν μια τέτοια πρακτική.

Σημειώνουμε πως η Διεθνής Αμνηστία  δεν αντιτίθεται στη επιστροφή αιτούντων άσυλο των οποίων οι αιτήσεις απορρίφθηκαν και δεν διατηρούν δικαίωμα να παραμείνουν στη χώρα, εφόσον όμως είχαν πρόσβαση σε νόμιμες, δίκαιες και αποτελεσματικές διαδικασίες εξέτασης του αιτήματος τους  και με την προϋπόθεση πως  η επιστροφή τους μπορεί να πραγματοποιηθεί με ασφάλεια, αξιοπρέπεια και με απόλυτο σεβασμό προς τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Τι ισχύει σχετικά με την κράτηση και απέλαση των παράτυπων μεταναστών;

Το διεθνές δίκαιο είναι ξεκάθαρο: η ελευθερία του ατόμου πρέπει να αποτελεί πάντα την προτεραιότητα και αυτό ισχύει ακόμα και για τους ανθρώπους που δεν έχουν το δικαίωμα να παραμείνουν στην επικράτεια μιας χώρας. Εφόσον δεν υπάρχει καταδίκη για κάποιο ποινικό αδίκημα (η παράτυπη είσοδος δεν θα πρέπει να αποτελεί τέτοιο αδίκημα)  σκοπός της κράτησης είναι η απομάκρυνση από την χώρα. Η κράτηση αυτή δεν έχει ποινικό χαρακτήρα (είναι διοικητού τύπου) και δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται ως εργαλείο μεταναστευτικής πολιτικής (πχ για τιμωρία και αποτροπή). Στην περίπτωση που μετά από σύννομες διαδικασίες και εφόσον εξασφαλιστεί ότι δεν υπάρχει κίνδυνος σοβαρών παραβιάσεων στη χώρα προέλευσης του μετανάστη/τριας και ότι υπάρχει η  δυνατότητα απομάκρυνσης από τη χώρα, οι αρχές έχουν το δικαίωμα να ξεκινήσουν τις σχετικές διαδικασίες απέλασης.

Σε αυτή την περίπτωση η κράτηση θα πρέπει να αποτελεί μόνο την έσχατη λύση και μόνο αφότου άλλα εναλλακτικά μέσα (πχ χρηματική εγγύηση, υποχρέωση τακτικής παρουσίας σε αστυνομικά τμήματα ή παράδοση εγγράφων)  έχουν αποτύχει να επιτύχουν το σκοπό της απομάκρυνσης. Σε κάθε περίπτωση η όποια κράτηση παύει να είναι νόμιμη σε περίπτωση που διαπιστωθεί ότι δεν υπάρχει ρεαλιστική δυνατότητα απομάκρυνσης.

Οι μετανάστες/στριες, ασχέτως του καθεστώτος τους, έχουν βασικά δικαιώματα στην αξιοπρέπεια. Έτσι, τυχόν κράτηση θα πρέπει να γίνεται πάντα σε ειδικά σχεδιασμένους χώρους (πχ όχι σε φυλακές ή αστυνομικά κρατητήρια), όπου θα έχουν πρόσβαση σε νομική αρωγή και πληροφόρηση και θα προστατεύονται από κάθε είδους βία. Σημειώνεται επίσης πως η Διεθνής Αμνηστία αντιτίθεται στην κράτηση παιδιών σε κάθε περίπτωση.

Τι κάνει η Διεθνής Αμνηστία για τους πρόσφυγες και τους αιτούντες άσυλο;

Η Διεθνής Αμνηστία διεξάγει παγκοσμίως έρευνα και δράση για τα δικαιώματα των προσφύγων και των αιτούντων άσυλο. Εργάζεται ώστε να εξαλειφθούν οι παραβιάσεις που εξαναγκάζουν τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και εναντίον όσων αποτυγχάνουν να προστατέψουν τα δικαιώματά τους όταν βρίσκονται ήδη σε μετακίνηση.

Επίσης, φέρνει στο φως παραβιάσεις των δικαιωμάτων των προσφύγων, καθώς και τυχόν αποτυχία στην προστασία τους.

Τι μπορώ να κάνω εγώ;

Μπορείς καταρχήν να μάθεις περισσότερα για την εκστρατεία της Διεθνούς Αμνηστίας για την αντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης και να γίνεις ακτιβιστής ή ακτιβίστρια της Διεθνούς Αμνηστίας, συμμετέχοντας σε ένα παγκόσμιο δίκτυο ακτιβισμού για την προστασία των δικαιωμάτων προσφύγων και μεταναστών/ριων.

Διεθνής Αμνηστία – Ελληνικό Τμήμα