Μαρία Δημητροπούλου,
Φοιτήτρια Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής,
Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Οι σύγχρονες εξελίξεις στο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον, υπό την πίεση της υφιστάμενης οικονομικής κρίσης και των δανειακών συμβάσεων, σταδιακά οδηγούν στη δημιουργία ενός νέου εργασιακού τοπίου, βασικό χαρακτηριστικό του οποίου αποτελεί η εξάπλωση των ευέλικτων μορφών απασχόλησης, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο τομέα. Η εξάπλωση αυτή εγείρει σημαντικά ζητήματα αύξησης της επισφάλειας στο χώρο της εργασίας.
***
Η ευελιξία στην εργασία αποτελεί ένα φαινόμενο που δεν είναι καινούργιο, όμως έχει εισχωρήσει στο χώρο της εργασίας ιδιαίτερα κατά την τελευταία 30ετία. Η ευελιξία μπορεί να εξηγηθεί ως παρέκκλιση από την τυπική ή παραδοσιακή μορφή εργασίας, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί σύμφωνα με το τεϊλορικό-φορντικό μοντέλο της μαζικής παραγωγής ήδη από το 19ο αιώνα, και η οποία χαρακτηρίζεται από σύμβαση εξαρτημένης εργασίας αορίστου χρόνου με σταθερή και πλήρη απασχόληση. Η ευελιξία λοιπόν μπορεί να λάβει τη μορφή παρέκκλισης ως προς το χρόνο και τον τόπο της εργασίας, το εργασιακό καθεστώς, τις αμοιβές, τα εργασιακά δικαιώματα και τον τρόπο οργάνωσης της επιχείρησης. Ενδεικτικά, ευέλικτες μορφές απασχόλησης αποτελούν η μερική και η εκ περιτροπής απασχόληση, οι συμβάσεις ορισμένου χρόνου, ο δανεισμός εργαζομένων, η σύμβαση μαθητείας, η τηλεργασία, η εργασία με το κομμάτι, η διαθεσιμότητα εργασίας καθώς και συνδυασμοί αυτών.
Αίτια εξάπλωσης των ευέλικτων μορφών απασχόλησης
Όσον αφορά στα αίτια που οδήγησαν στην έξαρση των ευέλικτων μορφών εργασίας, ένα βασικό μπορεί να αναζητηθεί στην εισαγωγή των νέων τεχνολογιών και της πληροφορικής στο χώρο της εργασίας και της παραγωγής, η οποία οδήγησε σε πολλές περιπτώσεις στη μεταβολή του τρόπου οργάνωσης της εργασίας. Σύμφωνα με τα νέα αυτά δεδομένα, αυξήθηκε η ζήτηση για ευέλικτο και πολυειδικευμένο εργατικό δυναμικό, πολλές φορές εφεδρικό, ενώ παράλληλα έχουν αυξηθεί οι μορφές εργασίας από απόσταση, όπως η τηλεργασία και η υπεργολαβία, με αποκορύφωμα τη δημιουργία επιχειρήσεων χωρίς έδρα, το λεγόμενο «ψηφιακό γραφείο».
Η εισαγωγή των ευέλικτων μορφών εργασίας, επίσης, κρίνεται ευνοϊκή για ορισμένες ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες, όπως είναι τα άτομα με ειδικές ανάγκες, οι νέοι και φοιτητές, οι έγκυες γυναίκες καθώς και οι ηλικιωμένοι. Συγκεκριμένα, υποστηρίζεται ότι μέσω ευέλικτων θέσεων εργασίας προσαρμοσμένων στις ανάγκες της εκάστοτε ομάδας, παρέχεται η δυνατότητα συμμετοχής στον εργασιακό βίο και η σταδιακή και ομαλή ένταξη ή απόσυρση από αυτόν (πχ μερική συνταξιοδότηση).
Μια άλλη σημαντική αιτία της διόγκωσης του φαινομένου των ευέλικτων μορφών εργασίας αποτελεί η οικονομική κρίση που πλήττει τα τελευταία χρόνια ακόμη και κράτη που χαρακτηρίζονταν παραδοσιακά από ύπαρξη ισχυρού κοινωνικού κράτους, εκβάλλοντας στη συρρίκνωση τόσο των κρατικών παροχών και επιδοτήσεων όσο και της δραστηριότητας των επιχειρήσεων. Έτσι, όλο και περισσότερες επιχειρήσεις είτε συνάπτουν ελαστικότερες συμβάσεις εργασίας είτε μετατρέπουν τις ήδη υπάρχουσες σταθερής και πλήρους εργασίας σε ελαστικές, στο όνομα της μείωσης του εργασιακού κόστους και της ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητάς τους, τα αποτελέσματα των οποίων τίθενται υπό αμφισβήτηση.
Ιδιαίτερα στην ελληνική περίπτωση, με αφορμή την οικονομική κρίση και το μνημόνιο, οι πολιτικές προώθησης των ευέλικτων μορφών απασχόλησης που εντάσσονται στο πλαίσιο της κρατούσας πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης [1], οραματίζονται την πάταξη της ανεργίας και της αδήλωτης εργασίας, καθώς η σύναψη συμβάσεων με ελαστικότερους όρους εργασίας θεωρείται οτί θα είναι ελκυστικότερη για τις επιχειρήσεις.
Η ελληνική πραγματικότητα
Τα τελευταία χρόνια, με την ολοένα ελαστικοποίηση του χρόνου εργασίας και των μορφών απασχόλησης, παρατηρείται ότι ο ρυθμιστικός ρόλος του κράτους έχει εισέλθει σε μια διαδικασία διαρκούς συρρίκνωσης, καθώς κυριαρχεί η τάση συμβατικοποίησης και αποκέντρωσης των ρυθμίσεων[2], οι οποίες διεξάγονται πλέον σε όλο και πιο χαμηλά επίπεδα. Συγκεκριμένα, οι εθνικές και κλαδικές συλλογικές συμβάσεις εργασίας σταδιακά υποκαθίστανται από επιχειρησιακές και ατομικές, αφήνοντας στην ευχέρεια του εκάστοτε επιχειρηματία τον τρόπο διαμόρφωσης των όρων εργασίας και των μισθών. Γινόμαστε μάρτυρες λοιπόν αφενός της δημιουργίας ενός υβριδίου εργατικού δικαίου με όλο και περισσότερα στοιχεία του εμπορικού δικαίου να εισχωρούν σε αυτό και αφετέρου της αποδιάρθρωσης των συλλογικών σχέσεων και διαπραγματεύσεων στο χώρο της εργασίας υπέρ της εξατομίκευσης των συμβάσεων, της χαλάρωσης της προστασίας του εργαζόμενου από την απόλυση, και τον περιορισμό του ρόλου της τυπικής μορφής απασχόλησης [3].
Σύμφωνα με τα στοιχεία του συστήματος «Εργάνη» του Υπουργείου Εργασίας, οι νέες προσλήψεις που έγιναν συνολικά το ετος 2015 αποτελούν κατά 44,49% θέσεις πλήρους απασχόλησης, κατά 37,44% μερικής απασχόλησης και κατά 18,07% εκ περιτροπής απασχόλησης [4]. Λαμβανομένου υπόψη ότι στις θέσεις πλήρους απασχόλησης συμπεριλαμβάνονται και άλλες μορφές ευέλικτης εργασίας, όπως οι συμβάσεις ορισμένου χρόνου και η ενοικίαση εργαζομένων, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι ευέλικτες μορφές εργασίας τείνουν να γίνουν ο κανόνας στο χώρο της εργασίας.
Όσον αφορά στην προσωρινή απασχόληση, στην Ελλάδα περίπου δύο στους τρεις εργαζομένους με σύμβαση ορισμένου χρόνου παραμένουν εργαζόμενοι με ευέλικτη μορφή απασχόλησης ένα χρόνο μετά, ενώ η πιθανότητα παραμονής στην ευέλικτη απασχόληση είναι υψηλότερη απ’ ό,τι σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Ειδικότερα στην περίπτωση των νέων, υψηλά ποσοστά κατέχουν η ακούσια προσωρινή απασχόληση και η εργασία ως συμβοηθούντα μέλη οικογενειακής επιχείρησης, καθώς δεν κατέστη δυνατή η εξεύρεση μόνιμης απασχόλησης. Σύμφωνα μάλιστα με ευρωπαϊκές καταγραφές, οι νέοι άνθρωποι συχνά παγιδεύονται στην προσωρινή εργασία, μετακινούμενοι από τη μια σύμβαση ορισμένου χρόνου στην άλλη, με ένα ενδιάμεσο χρονικό διάστημα ανεργίας [5].
Ανάδυση του νέου πρεκαριάτου
Όπως συμπεραίνουμε και από τα παραπάνω, ο κόσμος της εργασίας βιώνει την «εποχή της ανασφάλειας» όπου ο εργασιακός κίνδυνος και η αστάθεια σε όρους και σε συνθήκες απασχόλησης είναι πλέον χαρακτηριστικά στοιχεία της κοινωνικής ζωής [6]. Ειδικότερα δε στην Ελλάδα, όπου τα 6 τελευταία χρόνια, με την εφαρμογή των Μνημονίων και των ακραίων πολιτικών λιτότητας και με προσχήματα είτε το δημόσιο έλλειμμα είτε την ανάπτυξη καταργούνται, συστηματικά, κεκτημένα δικαιώματα του κόσμου της εργασίας και ιδιαίτερα αυτά των νέων ανθρώπων. Στο πλαίσιο αυτό, συχνά η επισφαλής και ευέλικτη εργασία αποτελεί συγκοινωνούν δοχείο με την ανεργία, μία «ρευστή» εργασιακή συνθήκη, μία συνεχή κατάσταση «εντός και εκτός» της αγοράς εργασίας, ενώ επηρεάζει και όλο το φάσμα της κοινωνικής ζωής του εργαζόμενου [7].
Συγκεκριμένα, οι εργαζόμενοι σε ευέλικτες θέσεις απασχόλησης έρχονται καθημερινά αντιμέτωποι με μία σειρά προβλημάτων, όπως η μισθολογική ανεπάρκεια που δημιουργεί ακραίες εισοδηματικές ανισότητες και δεν επιτρέπει ένα απόδεκτό επίπεδο συνθηκών διαβίωσης, με συχνό αποτέλεσμα την αναζήτηση παράλληλης εργασίας για την κάλυψη των αναγκών. Στη συνέχεια, οι εν λόγω εργαζόμενοι δεν προστατεύονται επαρκώς από τα συστήματα της ασφάλισης και της υγείας, καθώς αδυνατούν να μαζέψουν τα απαραίτητα ένσημα, ενώ δυσκολεύεται η πρόσβασή τους σε μια σειρά κρατικών παροχών και επιδομάτων. Η προσωρινότητα πολλές φορές της ευέλικτης απασχόλησης οδηγεί τους εργαζόμενους σε μία διαρκή κατάσταση αβεβαιότητας ως προς την επαγγελµατική τους εξέλιξη αλλά και ως προς τον σχεδιασµό του µέλλοντος, γεγονός που επιδρά αρνητικά και στην ψυχική τους υγεία. Τέλος, παρεμποδίζεται σημαντικά η ανάπτυξη υγιών κοινωνικών σχέσεων στο χώρο της εργασίας και η συμμετοχή σε συλλογικές διαδικασίες.
———————-
[1] Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Λευκή Βίβλος για την: Ανάπτυξη, την Ανταγωνιστικότητα και την Απασχόληση, 1993 & Ευρωπαϊκή Ένωση, Συνθήκη της Λισαβόνας, 2007.
[2] Κουκιάδης Ιωάννης Δ., Εργατικό Δίκαιο – Ατομικές εργασιακές σχέσεις και το δίκαιο της ευελιξίας της εργασίας – Ζ’ έκδοση, 2014.
[3] Κουζής Ιωάννης, Το εργασιακό περιβάλλον μετά το μνημόνιο, REDNotebook, 17 Μαΐου 2012.
[4] Τμήμα Στρατηγικού Σχεδιασμού Παρακολούθησης και Αξιολόγησης Πολιτικών Εργασίας “Εργάνη” και Κοινωνικής Προστασίας, Ροές μισθωτής απασχόλησης στον ιδιωτικό τομέα, Δεκέμβριος 2015.
[5] European Restructuring Monitor, Eurofound, Young People and Temporary Employment in Europe, January 2014.
[6] Τσακίρης Θ., Eργασιακή επισφάλεια: Μια παλιά ιστορία με νέους πρωταγωνιστές, 2009.
[7] ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση: Ετήσια Έκθεση 2014.
