Ελένη Κολτσίδα: Ψυχολόγος, Σύμβουλος Προσωποκεντρικής Προσέγγισης
Τα στερεότυπα είναι πεποιθήσεις που έχουμε σε σχέση με τα χαρακτηριστικά μιας ομάδας ή ενός μεμονωμένου ατόμου. Αν και ο όρος «στερεότυπο» έχει αρνητική χροιά, στην πραγματικότητα βασίζεται πάνω στην φυσιολογική τάση που έχει ο ανθρώπινος νους να λειτουργεί με την βοήθεια γενικεύσεων. Το περιβάλλον μας κατακλύζει με πληροφορίες και εμπειρίες τις οποίες καλούμαστε να διαχειριστούμε με τον πιο εποικοδομητικό τρόπο. Στην προσπάθεια αυτή, δημιουργούμε γενικεύσεις/ κατηγοριοποιήσεις των οποίων το περιεχόμενο και ο τρόπος που δομούνται μας βοηθάνε στην απλούστευση του κόσμου γύρω μας. Για παράδειγμα, οι Έλληνες είναι τεμπέληδες, οι ψυχικά ασθενείς είναι επικίνδυνοι, οι γυναίκες είναι συναισθηματικά εκδηλωτικές.
Πώς λειτουργούν τα στερεότυπα και σε τι χρησιμεύουν;
Πιο συγκεκριμένα, ο ανθρώπινος νους δέχεται κάθε δευτερόλεπτο πληθώρα ερεθισμάτων. Αυτό που συμβαίνει, και συχνά ασυνείδητα, είναι ότι τις λεπτομέρειες που αξιολογούμε ως ασήμαντες ή άσχετες με αυτό που μας ενδιαφέρει, τις αγνοούμε. Το αποτέλεσμα είναι ότι αποφεύγουμε την πολυπλοκότητα η οποία μπορεί να φέρει υπό αμφισβήτηση τις ήδη υπάρχουσες κατηγοριοποιήσεις, δηλαδή, τα στερεότυπα και παράλληλα τις συντηρούμε ως έχουν.
Τα στερεότυπα προσφέρουν έναν τρόπο να εξηγούμε τις διαφορές ανάμεσα σε δύο ή και παραπάνω κοινωνικές ομάδες, για παράδειγμα ανάμεσα στα δύο φύλα, άντρες και γυναίκες, σε 2 επίπεδα. Α) Ως έναν τρόπο να προβλέπουμε τις διαφορές στην συμπεριφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών. Β) Ως έναν τρόπο να διαμορφώνουμε προσδοκίες για την αναμενόμενη συμπεριφορά με κριτήριο σε ποια κοινωνική ομάδα ανήκει ένα άτομο.
Πως εξηγούνται οι διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα με βάση τα στερεότυπα;
Ας υπενθυμίσουμε κάποια «χαρακτηριστικά» που συνοδεύουν την κάθε ομάδα. Οι άντρες με βάση τα στερεότυπα είναι πιο δυναμικοί, ανεξάρτητοι, επιθετικοί ενώ οι γυναίκες πιο ευαίσθητες, υποχωρητικές, παθητικές. Αν υποθέσουμε λοιπόν ότι ένας άντρας φορτιστεί συναισθηματικά ή κλάψει, τότε μπορεί να ερμηνευτεί από εμάς ως δείγμα μαλθακότητας και μη ταιριαστή αντίδραση με βάση τις προσδοκίες μας. Αντιθέτως, αν δείξει ψυχραιμία προκειμένου να προσαρμοστεί στην αναμενόμενη από εμάς συμπεριφορά, τότε επιβεβαιώνεται το δικό μας στερεότυπο για τον «συγκρατημένο» χαρακτήρα των αντρών.
Αν και οι άνθρωποι βασίζονται στα στερεότυπα ως στοιχειώδεις οδηγίες για την αλληλεπίδραση στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, στην πραγματικότητα, καμία κατηγοριοποίηση δεν μπορεί να αντιπροσωπεύσει και να προβλέψει επαρκώς την συμπεριφορά ενός ατόμου με κριτήριο μονάχα την κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκει.
Έρευνες έχουν δείξει ότι τα στερεότυπα αποκτούνται μέσω της άμεσης αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε δύο άτομα και με την έμμεση δηλαδή, την οικογένεια, τους συνομήλικους, την θρησκεία και τα εκπαιδευτικά συστήματα, αν και στις σύγχρονες κοινωνίες τα ΜΜΕ, ο γραπτός τύπος, οι ταινίες παίζουν καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση τους.
Πόσο επηρεάζουν την συμπεριφορά μας τα στερεότυπα;
Μία άμεση συνέπεια των γενικεύσεων που κάνουμε είναι το γεγονός ότι αντιλαμβανόμαστε όλα τα μέλη μίας ομάδας σαν να μοιράζονται ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά και δεν τους αντιμετωπίζουμε ως άτομα που μπορεί να έχουν διαφορετικές τάσεις. Γι αυτό και τα στερεότυπα συνδέονται άμεσα με τις προκαταλήψεις που δημιουργούνται για διάφορες κοινωνικές ομάδες.
Ακόμα, σε κοινωνικό επίπεδο τα στερεότυπα λειτουργούν σαν «αυτοεκπληρούμενες προφητείες». Δηλαδή, αποδίδουν κάποια χαρακτηριστικά τα οποία συνδέονται με τις αναμενόμενες συμπεριφορές. Έτσι, δημιουργούνται κάποια πρότυπα συμπεριφοράς τα οποία προσδοκούμε να αντιμετωπίσουμε, ανάλογα με την κοινωνική ομάδα που ανήκει κάποιος. Επειδή λοιπόν, ένα «αντρικό» χαρακτηριστικό είναι η διεκδίκηση, αναμένουμε από την πλευρά ενός άντρα μία αντίστοιχη συμπεριφορά. Αφού, με βάση το στερεότυπο του ψυχικά ασθενή, τα άτομα αυτά εμφανίζουν συναισθηματική αστάθεια, αναμένουμε ότι δεν θα μπορούν να λάβουν σωστές αποφάσεις. Έχοντας αυτή την προκατάληψη, ίσως θεωρούμε ότι δεν πρέπει να επιτρέψουμε σε έναν τέτοιο άνθρωπο να κάνει δικές του επιλογές. Αυτό επηρεάζει και την συμπεριφορά που περιμένουμε να δούμε από αυτόν αλλά και την δική μας ανταπόκριση σε αυτή.
Μάλιστα, η πιο επικίνδυνη μορφή της «αυτοεκπληρούμενης προφητείας» είναι όταν τα άτομα συμμορφώνονται με τις προσδοκίες των άλλων προκειμένου να κερδίσουν τον σεβασμό και την αποδοχή τους. Αυτό συμβαίνει όταν οι προσδοκίες ενός ατόμου, συνειδητές ή όχι, επηρεάζουν τη συμπεριφορά του ατόμου που δέχεται το στερεότυπο, με τέτοιο τρόπο, ώστε να δρα σύμφωνα με αυτές.
Πώς ενισχύεται η αυτοεκτίμηση μας μέσα από τα στερεότυπα που δημιουργούμε;
Πέρα από τον απλοποιημένο τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον, τα στερεότυπα σε ατομικό επίπεδο, εξυπηρετούν και ψυχολογικές διεργασίες. Πιο συγκεκριμένα, οι άνθρωποι, προκειμένου να νιώθουν ικανοποιημένοι, έχουν ανάγκη να υποστηρίζουν τις επιλογές τους. Οι προκαταλήψεις λοιπόν που έχουμε συνδέονται στενά με την ανάγκη μας για ενίσχυση της αυτοεκτίμησης μας, αφού για να είμαστε λειτουργικοί, πρέπει και να νιώθουμε καλά για τις ομάδες στις οποίες έχουμε επιλέξει να ανήκουμε.
Πώς αλλάζουν τα στερεότυπα;
Αν και όλοι γνωρίζουμε πόσο σημαντικό είναι να είμαστε ανοιχτόμυαλοι, δεν είναι τόσο εύκολο να αλλάξουμε τις προκαταλήψεις μας. Ίσως μία καλή αρχή είναι να αναγνωρίσουμε και να έχουμε επίγνωση για τα στερεότυπα που όλοι μας έχουμε, προσπαθώντας να μην κρίνουμε μόνο με βάση αυτά.
Να είμαστε ανοιχτοί στην προσωπική αλληλεπίδραση με άτομα που ανήκουν σε άλλες ομάδες από εμάς και να αξιολογούμε τις πληροφορίες που μας δίνονται ακόμα κι αν δεν ταιριάζουν με το στερεότυπο που έχουμε.
Ας δώσουμε ευκαιρίες στον εαυτό μας και στους άλλους να εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας και να μην εστιάζουμε μόνο στις διαφορές που έχουμε αλλά και στις ομοιότητες!
