Θεόδωρος Κολλάτος,
Υποψήφιος Διδάκτωρ,
Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής
Πάντειο Πανεπιστήμιο
Το θέμα της διδακτορικής μου διατριβής είναι η εξέταση και η μελέτη της καταναγκαστικής εργασίας των μεταναστών αγρεργατών. Η ανάλυση του θέματος επικεντρώνεται σε τρεις βασικούς κοινωνιολογικούς προβληματισμούς, για τους οποίους τόσο η διεθνής, όσο και η ελληνική βιβλιογραφία έχουν ασχοληθεί σε πολύ μεγάλο εύρος, όμως δεν υπάρχει μελέτη σχετικά με το πλαίσιο ελέγχου και συναίνεσης. Οι προβληματισμοί που τίθενται στη διδακτορική μου διατριβή αφορούν: α) τη διάσταση του κοινωνικού φαινομένου της καταναγκαστικής εργασίας στην Ελλάδα, β) τη σύζευξη καταναγκαστικής και μη καταναγκαστικής μεταναστευτικής εργασίας στον ίδιο τομέα δραστηριότητας, και γ) τις μεθόδους ελέγχου μεταξύ εργαζομένων και εργοδοτών στους τομείς δραστηριότητας των μεταναστών.
Για την οικονομία του χώρου, δε θα επεκταθώ σε ζητήματα θεωρητικής προσέγγισης των παραπάνω προβληματισμών, αλλά προτίθεμαι να μεταφέρω στο επίκεντρο αυτού του άρθρου τις συνθήκες ζωής, διαβίωσης και εργασίας των μεταναστών αγρεργατών στο Πακιστάν. Δυστυχώς δεν έχω πραγματοποιήσει την έρευνα μου και έτσι τα στοιχεία που θα παραθέσω, προέρχονται από μελέτες, κυρίως ανθρωπολογικές που πραγματοποιήθηκαν στο Πακιστάν. Όμως, θέλω να τονίσω ότι οι μελέτες αυτές, αποτέλεσαν τόσο την ραχοκοκαλιά για τη σύνταξη του οδηγού συνέντευξης, αλλά επαληθεύονται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις προσωπικές εμπειρίες μου που έλαβαν μέρος, όταν εθελοντικά είχα ενταχθεί στο πρόγραμμα του ΚΕΕΛΠΝΟ για την αντιμετώπιση, θεραπεία και πρόληψη της ελονοσίας σε μετανάστες αγρεργάτες στον δήμο Ευρώτα, στον νομό Λακωνίας, το καλοκαίρι του 2012. Το στοιχείο που κεντρίζει άμεσα, αλλά και έντονα το ενδιαφέρον του ερευνητή, είναι η ομοιότητα των συνθηκών ζωής και εργασίας στην χώρα προέλευσης, με την χώρα υποδοχής.
Σύμφωνα με ένα αρχείο δημογραφικών στοιχείων που κρατούσε η ομάδα του ΚΕΕΛΠΝΟ, ο κύριος όγκος των μεταναστών από το Πακιστάν προέρχονταν από την επαρχία του Punjab· αξίζει να τονισθεί, επίσης, ότι οι περισσότερες μελέτες για την καταναγκαστική εργασία από το Πακιστάν, αφορούν τη συγκεκριμένη περιοχή.
Η παγκόσμια έκθεση εργασίας του 1993 από τον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας [1] περιγράφει το πρόβλημα της καταναγκαστικής/δεσμευτικής εργασίας (bonded labour) στο Πακιστάν, ως το χειρότερο στον κόσμο. Οι εκτιμήσεις της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Πακιστάν [2] υπολογίζουν ότι 20.000.000 άτομα εργάζονται υπό καθεστώς καταναγκαστικής εργασίας στον αγροτικό τομέα (το ποσοστό είναι ιδιαίτερα αυξημένο, λόγω της άνισης κατανομής γης), στον κατασκευαστικό, στον αλιευτικό, στον βιομηχανικό (πλινθοποιία) και στην οικιακή εργασία. Και οι δύο εκθέσεις υπογραμμίζουν τη σημασία της πατρωνίας ως ένα συστατικό στοιχείο της καταναγκαστικής εργασίας, ή αλλιώς της δεσμευτικής εργασίας λόγω χρεών (debt-bondage labour)
Η κύρια κοινωνική διάκριση στο Πακιστάν, είναι εκείνη ανάμεσα στην κάστα των Zammindar (ιδιοκτήτες γης) και των Kammis (ακτήμονες, υπηρέτες, ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό και τεχνίτες). Οι Zammindar κατέχουν την περισσότερη γη, καθώς υπερέχουν σε κύρος, πολιτική επιρροή και πλούτο που αποκτήθηκε κυρίως από την καλλιέργεια εσπεριδοειδών. Από την άλλη πλευρά οι Kammis, που αποτελούν την πλειονότητα των κατοίκων, δεν κατέχουν καθόλου γη και κανένα κοινωνικό κύρος. Στους Kammis περιλαμβάνονται οι ξυλουργοί (Tarkhan), οι αγγειοπλάστες (Kumhar), οι σιδηρουργοί (Lohar), οι τσαγκάρηδες (Mochi), οι αρτοπαρασκευαστές (Machi), οι υφαντές (Julaha), οι κουρείς (Nai/Hajaam), οι τραγουδιστές (Mirasi) και οι καθαριστές (Mussalli).
Ο ρόλος των ιδιοκτητών γης (landlords) ως πάτρωνες στα χωριά του κεντρικού Punjab πηγάζει από το μονοπώλιο που ασκούν στους τοπικούς κρατικούς θεσμούς και στις οικονομικές πηγές. Αυτό το μονοπώλιο εξυπηρετεί στην εξάρτηση του πληθυσμού των χωριών στους ιδιοκτήτες γης για τις βασικές ανάγκες ασφάλειας και πρόνοιας, όσο και για την ίδια την ζωή και την επιβίωση τους. Ο αποκλειστικός έλεγχος των ιδιοκτητών γης σε κάθε μορφή ανάπτυξης της κοινωνικής και εργασιακής ζωής τους δίνει τη δυνατότητα, να επεκτείνουν την «αρωγή» τους στρατηγικά, αναπτύσσοντάς την κάτω από ένα μανδύα γενναιοδωρίας και πατρωνίας με σκοπό να αποκτήσουν εργασία, αλλά και ψήφους στις διάφορες εκλογές τοπικού, ή εθνικού χαρακτήρα, όπως επίσης και να ενδυναμώσουν την εποπτεία τους, σε ασφυκτικό σχεδόν βαθμό, πάνω στον υπόλοιπο πληθυσμό.
Να γίνει κάποιος προσκολλημένος υπηρέτης (attached servant) είτε στην αγροτική, είτε στην οικιακή εργασία δεν αποτελούσε και μια προοπτική ιδιαίτερα ελκυστική και οι λόγοι είναι εύκολα προφανείς. Όμως, εξαιτίας των εποχικών μεταβολών στη διαθεσιμότητα για καθημερινό ημερομίσθιο και η ανάγκη για πίστωση προκειμένου να καλυφθούν έξοδα (γάμος, αρρώστια) η επιλογή στην υπηρετικότητα ήταν μια έσχατη λύση στην οποία μεγάλο μέρος του πληθυσμού κατέφευγε. Η εργασία σ’ έναν ιδιοκτήτη γης τους έδινε το δικαίωμα να έχουν πρόσβαση στον δανεισμό, αλλά και να ωφεληθούν και με άλλους τρόπους από τον ιδιοκτήτη-πάτρωνα, όπως το να μεσολαβήσει υπέρ τους σε μια διαμάχη με τις κρατικές υπηρεσίες, ή ακόμη να αναζητήσουν, να βρουν και να φέρουν πίσω μια κόρη που το έσκασε με τον εραστή της.
Για τον ιδιοκτήτη ο δανεισμός/αρωγή του εξασφάλιζε φθηνό, πειθήνιο εργατικό δυναμικό, δελέαζε και αντιμετώπιζε την όποια απροθυμία των Kammis να εργαστούν γι’ αυτόν και για όσο διάστημα το χρέος ήταν ακόμη σε ισχύ του δίνονταν η δυνατότητα να μειώνει τους μισθούς των εργατών του με σκοπό να το αποπληρώσουν. Ένα δάνειο του παρείχε εργασία για μερικές εβδομάδες ή και για ολόκληρες γενιές, εξαρτάται φυσικά από το μέγεθος του και κατά πόσο ο δανειζόμενος είχε συγγενείς ικανούς σωματικά που θα το βοηθούσαν στην αποπληρωμή του.
Ένας, επίσης, σημαντικός λόγος που αξίζει να σημειωθεί είναι το κύρος που αντλούσε ο ιδιοκτήτης από την κατοχή υπηρετών. Το κύρος αυτό έδειχνε εξουσία, δύναμη και επιρροή. Η κατοχή υπηρετών στο Punjab συνεχίζει να παίζει ένα ουσιαστικό πολιτικό ρόλο, γιατί την περίοδο των εκλογών μπορούσε να μετακινήσει τους υπηρέτες του να ψηφίσουν σύμφωνα με τις επιθυμίες του.
Η επιτόπια έρευνα μου θα ξεκινήσει το καλοκαίρι αυτού του χρόνου· μέσα από συνεντεύξεις και καρτέλες δημογραφικών στοιχείων και συνθηκών ζωής και εργασίας, θα αναδειχθούν οι υποκειμενικές, αλλά και οι αντικειμενικές παράμετροι της καταναγκαστικής αγροτικής μεταναστευτικής εργασίας, ελπίζοντας να διευρύνει την ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία για την εργασία των μεταναστών και σε μια άλλη όψη της, πιο σκοτεινή και πιο εκμεταλλευτική.
———————————————————
[1] I.L.O. 1993 World Report 1993. Geneva: International Labour Organization
[2] HRCP –Human Rights Commission of Pakistan- 1995. State of Human Rights in Pakistan 1994. Lahore: HRCP
