Ντούνης Ανδρέας
Η παρακάτω εισήγηση πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της Πρώτης Ημερίδας του socialpolicy.gr με τίτλο «Η διάσταση του φύλου στην κοινωνική πολιτική και κοινωνιολογία» και εντάσσεται στα πλαίσια της παρουσίασης μελετών στους άξονες της κοινωνικής πολιτικής, κοινωνικής θεωρίας και κοινωνιολογίας (Αρθρογραφία / Μελέτες)
“Καλησπέρα και από μένα,
Ανοίγοντας το δεύτερο πάνελ εισηγήσεων που έχει ως θεματική την σχέση μεταξύ φύλου και υγείας / ψυχικής υγείας η εισήγησή μου με τίτλο «Έμφυλες Ανισότητες στην Κατάσταση Υγείας», έχει ως στόχο να επισημάνει την σημαντικότητα της διεξαγωγής ερευνών υγείας με άξονα το κοινωνικό φύλο.
Ο προσανατολισμός αυτός περιλαμβάνει δυο κατηγορίες ως βασικές κοινωνικές μεταβλητές και συσχετίσεις,
- Πρώτον την κατηγορία του κοινωνικού φύλου και
- Δεύτερον των κοινωνικο-οικονομικών ανισοτήτων στην κατάσταση υγείας.
εστιάζοντας κυρίως στην μελέτη της κατάστασης υγείας”.
Σύμφωνα με τον καταστατικό χάρτη του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, υγεία είναι η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας, και όχι απλώς η απουσία της αρρώστιας ή της αναπηρίας.
Οι έμφυλες ανισότητες στην κατάσταση υγείας αποτελούν μία σημαντική διάσταση για τη μελέτη της διαπλοκής του φύλου με τα σύγχρονα ζητήματα της μελέτης και εφαρμογής της κοινωνικής πολιτικής και, ειδικότερα, των πολιτικών υγείας.
Πιο συγκεκριμένα, οι κοινωνικές ανισότητες στην υγεία εξηγούνται σε μεγάλο βαθμό και από τις κοινωνικές διαφοροποιήσεις και ανισότητες βάσει φύλου. Αυτές αναπαράγουν ανισότητες τόσο ως προς το επίπεδο υγείας, όσο και ως προς την πρόσβαση και την χρήση των υπηρεσιών υγείας. Οι έμφυλες ανισότητες στην υγεία αφορούν τις διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών οι οποίες συστηματικά ενισχύουν τη μία ομάδα εις βάρος της άλλης. Οι ανισότητες αυτές μπορεί να οδηγήσουν σε ανισονομίες μεταξύ αντρών και γυναικών στην κατάσταση υγείας αλλά και στην παροχή των κατάλληλων υπηρεσιών υγείας.
Ο Kawachi και έτεροι ερευνητές (1999) βρήκαν ότι οι κοινωνίες με μεγαλύτερες έμφυλες ανισότητες οδηγούν σε χειρότερα αποτελέσματα υγείας τόσο για τους άντρες όσο και για τις γυναίκες (Smith, K., 2006). Δηλαδή, οι κοινωνικές ανισότητες που δημιουργούνται από την έμφυλη διαφοροποίηση οδηγούν σε ευρύτατες επιπτώσεις για το σύνολο της κοινωνίας (Eitzen, 2000:247).
Σε ένα ειδικότερο κοινωνιολογικό επίπεδο, η κοινωνιολογία του φύλου ερμηνεύει την έμφυλη διαστρωμάτωση ως την κατάταξη των φύλων.
Η κατάταξη αυτή πραγματοποιείται με τέτοιο τρόπο ώστε οι γυναίκες να βρίσκονται σε μειονεκτική θέση ως προς την ισχύ, τους πόρους, το κύρος ή την αξία σε σχέση με τους άντρες. Ταυτόχρονα, όμως, τόσο οι γυναίκες όσο και οι άντρες στερούνται της πλήρους εκπλήρωσης των ανθρώπινων και κοινωνικών δυνατοτήτων τους (Eitzen, 2000:247).
Το κοινωνικό φύλο, κατ’ αυτόν τον τρόπο, αναφέρεται στην κοινωνική ταυτότητα των αντρών και των γυναικών και δεν μπορεί να κατανοηθεί στο επίπεδο του ατόμου (Eitzen, 2000:247). Ενώ το βιολογικό φύλο αναφέρεται στην βιολογική ταυτότητα ενός ατόμου (Eitzen, 2000:247).
Πολύ σημαντική για την έρευνα των έμφυλων ανισοτήτων στην κατάσταση υγείας είναι η αναλυτικότερη διάκριση μεταξύ βιολογικού φύλου (sex) και κοινωνικού φύλου (gender).
Σε αυτό το επίπεδο,
- Η έννοια του βιολογικού φύλου (sex) παραπέμπει στην γενετική και ορμονική κατασκευή των ατόμων και στην ανάπτυξη από αυτήν της βιολογικής – γενετικής βάσης των δευτερευόντων φυσικών χαρακτηριστικών των ατόμων – για τις γυναίκες τα χρωμοσώματα ΧΧ και για τους άντρες τα χρωμοσώματα ΧΥ (Pollard, 1999).
- Αντίθετα, η έννοια του κοινωνικού φύλου (gender) παραπέμπει στην έννοια της κοινωνικής κατασκευής των κοινωνικών και πολιτισμικών ρόλων, των κοινωνικών εμπειριών, των προσδοκιών και υποχρεώσεων καθώς και των εμπειριών από την οικογενειακή ζωή, την αγορά εργασίας, από τους επαγγελματικούς χώρους, και την ευρύτερη κοινωνική θέση και υπόσταση, η οποία συχνά καθορίζεται υπό την ηγεμονία μίας πατριαρχικής κοινωνικής οργάνωσης (Annandale, Hunt, 2000).
Το βιολογικό φύλο και το κοινωνικό φύλο δεν θα πρέπει να αναφέρονται ως εναλλάξιμοι όροι καθώς οι έμφυλοι ρόλοι είναι κοινωνικά κατασκευασμένοι.
Η διάσταση της κατάστασης υγείας κατά φύλο
Πίνακας 1 – Προσδόκιμο Ζωής και Έτη Υγιούς Ζωής κατά φύλο στην Ελλάδα (2014)
Πίνακας 2 – Υποκειμενική Κατάσταση Υγείας (Αυτοαναφερόμενη) κατά Φύλο στην Ελλάδα (2014) *
Πίνακας 3 – Υποκειμενική Αναφορά Μακροχρόνιων Περιορισμών Καθημερινών Δραστηριοτήτων Εξαιτίας Προβλήματος Υγείας – Ελλάδα (2014)*
Πίνακας 4 – Χρόνιο Πρόβλημα Υγείας κατά Φύλο στην Ελλάδα (2014)*
Στα πλαίσια του θετικού ορισμού της υγείας του ΠΟΥ και λαμβάνοντας υπόψη πως η υγεία αποτελεί μία σύνθετη κατάσταση που επηρεάζεται από πολλές κοινωνικές παραμέτρους, και οι σύγχρονες έρευνες υγείας θα πρέπει να «διαπλέκουν» τους παράγοντες της βιολογικής και κοινωνικής διαφοροποίησης και ανισοτήτων.
Οι παράγοντες αυτοί θα πρέπει να αναλύονται συνδυαστικά τόσο κατά το στάδιο του σχεδιασμού όσο και κατά την ερμηνεία των συναφών ερευνητικών ευρημάτων.
Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη σημαντικότητα αυτής της διαπίστωσης, πρέπει να αναφερθεί ότι το κοινωνικό φύλο δεν επηρεάζει μονάχα τη διαφοροποίηση στις ανάγκες υγείας, στη συμπεριφορά υγείας, στη θεραπεία, και στα αποτελέσματα υγείας, αλλά επίσης «διατέμνει» και το περιεχόμενο και διαδικασία διαμόρφωσης των ερευνών υγείας (Sen Gita, Ostlin Piroska, George Asha 2007/ Sen et al., 2002, Östlin et al., 2004, Eichler et al., 1992, Theobald et al., 2006).
Οι έμφυλες μεροληψίες (gender biases) στην έρευνα παγιώνουν, κατ’ αυτόν τον τρόπο, τον φαύλο κύκλο που λειτουργεί προς την υποβάθμιση των έμφυλων ζητημάτων στην υγεία και διαιωνίζει την «αμέλεια» των ζητημάτων αυτών (Sen Gita, Ostlin Piroska, George Asha 2007).
Οι έμφυλες «ανισορροπίες» στο πλαίσιο των ερευνών υγείας περιλαμβάνουν τις ακόλουθες διαστάσεις:
Πρώτη Διάσταση είναι η «καθυστέρηση» στην αναγνώριση των προβλημάτων υγείας που επηρεάζουν ειδικότερα τις γυναίκες:
για παράδειγμα, μόλις τα τελευταία περίπου 15 έτη πραγματοποιούνται επισταμένες ερευνητικές προσπάθειες αναφορικά με τον επιπολασμό των λοιμώξεων του αναπαραγωγικού συστήματος και του επιπολασμού των συνεπειών της ενδοοικογενειακής βίας (Sen Gita, Ostlin Piroska, George Asha 2007/ Garcia-Moreno, 2002)
=> Η έλλειψη ερευνών είναι επίσης εμφανής σε τομείς που αφορούν την έμμηνο ρύση καθώς και μη-θανατηφόρες χρόνιες παθήσεις που επηρεάζουν δυσανάλογα τις γυναίκες, όπως οι ρευματισμοί, η ινομυαλγία και το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης (Sen Gita, Ostlin Piroska, George Asha, 2007/ Doyal, 1995)
Δεύτερη διάσταση είναι οι παραπλανητικές ή ατελείς προσεγγίσεις στις ανάγκες υγείας αντρών και γυναικών σε διαφορετικά πεδία των ερευνών υγείας:
Οι έρευνες και ρυθμίσεις για την επαγγελματική υγεία και ασφάλεια εστιάζουν κυρίως στους κινδύνους για την υγεία από την επίσημη απασχόληση όπου οι άντρες κυριαρχούν.
Έτσι, οι συναφείς έρευνες αγνοούν εδώ και πολλά συναπτά έτη τα προβλήματα της ρύπανσης του αέρα σε εσωτερικούς χώρους και την ρύπανση εσωτερικού χώρου από κουζίνες, παράγοντες που είναι κρίσιμοι για την υγεία των φτωχών γυναικών στον αναπτυσσόμενο κόσμο (Sen Gita, Ostlin Piroska, George Asha 2007/ Smith and Maeusezahl Feuz,2004, Bruce et al., 2002, Ezzati et al., 2000, Mishra et al., 1999, Dennis et al., 1996, Behera et al., 1991).
Οι παραπλανητικές ή ατελείς προσεγγίσεις μπορούν να επηρεάσουν και τους άντρες.
Εξαιτίας των έμφυλων στερεοτύπων (gender stereotyping), βάσει των οποίων η αναπαραγωγή θεωρείται ως αποκλειστικά γυναικείο «πεδίο», η ανδρική αναπαραγωγική υγεία που σχετίζεται με την έκθεση σε επαγγελματικούς κινδύνους έχει παραμεληθεί (Sen Gita, Ostlin Piroska, George Asha 2007/ Varga, 2001, Wang, 2000).
Παρόλα αυτά, πολλές χημικές ουσίες, ιοντίζουσες Ακτινοβολίες, τοξική ρύπανση, υψηλές θερμοκρασίες, και η καθιστική εργασία, έχουν αναγνωριστεί ως επιβλαβείς για το ανδρικό αναπαραγωγικό σύστημα (Sen Gita, Ostlin Piroska, George Asha, 2007 / Bonde and Storgaard, 2002, Figá-Talamanca, 1998).
Παρόμοια, οι έρευνες στο πεδίο της ψυχικής υγείας συχνά αγνοούν τον ρόλο της αναπαραγωγής σε σχέση με την ψυχική υγεία των αντρών (Sen Gita, Ostlin Piroska, George Asha 2007 / Astbury, 2002).
Τρίτη διάσταση η έλλειψη της αναγνώρισης της αλληλεπίδρασης μεταξύ κοινωνικού φύλου και έτερων κοινωνικών παραγόντων:
Λίγη προσοχή δίνεται στις έρευνες υγείας στην αλληλεπίδραση μεταξύ του κοινωνικού φύλου και έτερων παραγόντων κοινωνικής διαστρωμάτωσης, όπως η κοινωνικοοικονομική τάξη, η φυλή, η εθνικότητα ή ο σεξουαλικός προσανατολισμός.
Όπως η συνοσηρότητα, αυτές οι αιτιώδεις αλληλεπιδράσεις καθιστούν τα προβλήματα πιο σύνθετα και απαιτούν πιο εντατικές ερευνητικές προσπάθειες (Sen Gita, Ostlin Piroska, George Asha 2007).
Τέταρτη διάσταση ανισότητες υγείας που αντιμετωπίζουν τα άτομα ΛΟΑΤΚΙ (Λεσβιακά, Ομοφυλόφιλα, Αμφισεξουαλικά, Τρανσεξουαλικά, Κουήρ, Ίντερσεξ άτομα)
– Ποια είναι η πραγματικότητα που αντιμετωπίζουν τα άτομα ΛΟΑΤΚΙ στην Ευρώπη σήμερα όσον αφορά την υγειονομική τους περίθαλψη;
Ιδιαίτερα στην Ανατολική Ευρώπη, υπάρχουν ευρήματα ότι τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα αντιμετωπίζουν εκτεταμένες κοινωνικές προκαταλήψεις και έλλειψη ανεκτικότητας. Οι συστηματικές διακρίσεις και ο στιγματισμός που έχουν στόχο τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα επεκτείνονται και στο χώρο της υγειονομικής περίθαλψης. Ένας στους δέκα ερωτηθέντες στην έρευνα του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (FRA) «2012 European Union Lesbian, Gay, Bisexual, and Trans Survey» ανέφεραν ότι κατά την πρόσβαση τους σε υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης κατά το προηγούμενο έτος, αντιμετώπισαν διάκριση από τους επαγγελματίες υγείας που οφειλόταν στο γεγονός ότι ήταν άτομα ΛΟΑΤΚΙ.
Φοβούμενοι στίγμα ή διακρίσεις, τα άτομα αυτά μπορεί να επιλέξουν να αποκρύψουν την ταυτότητα φύλου τους κατά την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας.
Στην πραγματικότητα, το 42% των ερωτηθέντων στην ανωτέρω έρευνα, υποστήριξαν ότι δεν θα ήταν καθόλου «ανοιχτοί» προς οποιοδήποτε προσωπικό υγειονομικής περίθαλψης, για την ταυτότητα φύλου τους.
- Τα περιβάλλοντα υγειονομικής περίθαλψης που είναι εχθρικά και με διακρίσεις μπορεί να οδηγήσουν τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα να αποφεύγουν να αναζητήσουν υγειονομική περίθαλψη, εις βάρος της υγείας και της ευημερίας τους.
Επιπρόσθετα, ο Παγκόσμιος Ιατρικός Σύλλογος (WMA) υποστηρίζει ότι οι διακρίσεις και ο στιγματισμός καθώς και η απόρριψη και ο εκφοβισμός επηρεάζουν σοβαρά την ψυχική και σωματική υγεία των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων.
Αυτές οι κοινωνικές δυσκολίες συχνά προκαλούν κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, κατάχρηση ουσιών, αυτοκτονικούς ιδεασμούς αλλά και απόπειρες αυτοκτονίας.
Εκτός από χειρότερη συνολική ψυχική και σωματική υγεία, ορισμένες ιατρικές παθήσεις είναι πιο διαδεδομένες στην ΛΟΑΤKI κοινότητα από ό, τι στον υπόλοιπο γενικό πληθυσμό. Υπάρχει σαφής ανάγκη, οι επαγγελματίες υγείας να γνωρίζουν επαρκώς αυτές τις ειδικές ανάγκες υγείας προκειμένου να παρέχουν την καλύτερη δυνατή φροντίδα.
Πολλοί συμμετέχοντες στην έρευνα του Οργαν. Θεμελ. Δικαιωμάτων της Ε.Ε (FRA) ισχυρίστηκαν ότι οι εξειδικευμένες τους ανάγκες δεν ελήφθησαν υπόψη κατά την παροχή υγειονομικής περίθαλψης. Ο FRA – Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει τονίσει τη σημασία του να λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων στη σύνταξη των εθνικών σχεδίων υγείας, πολιτικών και δράσεων αλλά και στις εθνικές έρευνες υγείας (eurohealthnet.eu / socialpolicy.gr).
Πέμπτη Διάσταση η έμφυλη βία και οι επιπτώσεις στην υγεία των γυναικών
1 στις 3 γυναίκες έχει βιώσει είτε σωματική είτε σεξουαλική βία από τον σύντροφο της (έμφυλη βία – intimate partner violence) (WHO)
H βία κατά των γυναικών στην Ευρώπη (ενδοοικογενειακή βία)
-> 22% των γυναικών (στην Ευρώπη) έχουν βιώσει σωματική ή/και σεξουαλική βία από νυν ή πρώην ερωτικό σύντροφο
-> 55% των γυναικών στην Ευρώπη βίωσαν σεξουαλική παρενόχληση τους τελευταίους 12 μήνες.
Οι συνέπειες για την υγεία των γυναικών που σχετίζονται με την έμφυλη βία είναι οι εξής:
– τραυματισμοί και αναπηρία
– ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη και μη-ασφαλής μέθοδος έκτρωσης
– επιπλοκές κύησης και επιπλοκές κατά την γέννηση του μωρού, συμπεριλαμβανομένου του χαμηλού σωματικού βάρους του μωρού κατά την γέννηση του.
– σεξουαλικά μεταδιδόμενες ασθένειες, συμπεριλαμβανομένου του ιού HIV
– κατάθλιψη και άγχος
– διαταραχές πρόσληψης τροφής και διαταραχές ύπνου
– επικίνδυνη χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών ουσιών
– χαμηλή αυτοεκτίμηση
– διαταραχή μετατραυματικού στρες
– αυτοτραυματισμοί
– γαστρεντερικές διαταραχές
– σύνδρομα χρόνιου πόνου (WHO/ socialpolicy.gr)
Ολοκληρώνοντας, καταλήγουμε ότι ορισμένα βασικά σημεία για την διεξαγωγή ερευνών υγείας με άξονα τη διάσταση του φύλου θα πρέπει να είναι τα εξής:
=> Πρώτο σημείο, η συλλογή δεδομένων διαχωρισμένων κατά φύλο που να συμπεριλαμβάνουν δείκτες της κοινωνικής θέσης (π.χ. επίπεδο τυπικής εκπαίδευσης, εισόδημα, επάγγελμα και ιδιοκτησία ή μη γης και οικίας)
κατά μεμονωμένα ερευνητικά προγράμματα ή μέσω των τυπικών συστημάτων συλλογής δεδομένων σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο.
Τέτοια δεδομένα θα πρέπει να χρησιμοποιούνται για την χαρτογράφηση και ανάλυση (του φορτίου της νόσου) – της επίπτωσης και του επιπολασμού των διαφορετικών προβλημάτων υγείας – μεταξύ των γυναικών και των αντρών και μεταξύ των κοριτσιών και των αγοριών.
Τέτοια δεδομένα θα επέτρεπαν επίσης μία συσχέτιση, ταξινόμηση και ανάλυση των διατομών μεταξύ φύλου και των προσδιοριστικών παραγόντων της κοινωνικής διαστρωμάτωσης για την καλύτερη κατανόηση των μηχανισμών πίσω από τις έμφυλες ανισότητες στην υγεία.
- Θα πρέπει να τονίσουμε ότι χωρίς δεδομένα διαχωρισμένα κατά φύλο η ανάλυση με άξονα τη διάσταση του φύλου στις έρευνες υγείας δεν είναι δυνατή. (Sen Gita, Ostlin Piroska, George Asha, 2007)
=> Δεύτερο σημείο, είναι η αναγνώριση των προβλημάτων υγείας των γυναικών και των ζητημάτων ισονομίας των φύλων μέσω αποτελεσματικών ερευνητικών μεθοδολογιών.
Προσοχή θα πρέπει να δοθεί στο γεγονός ότι τα δεδομένα που έχουν συλλεγεί μπορεί να αντιπροσωπεύουν συστηματικές έμφυλες μεροληψίες που βασίζονται σε μη-επαρκείς μεθοδολογίες που αποτυγχάνουν να «συλλάβουν» την διαφορετικότητα της έκθεσης αντρών και γυναικών σε κινδύνους για την υγεία και σε ευαλωτότητα προς εκδήλωση ασθενειών (ως παράδειγμα εξαιτίας της διαφορετικότητας στην συμπεριφορά ως προς την χρήση υπηρεσιών υγείας ή ως προς τις διαγνωστικές μεθοδολογίες)
=> Τρίτον – Οι ερευνητές θα πρέπει να είναι ευαισθητοποιημένοι ως προς την ανάγκη βασικού διαχωρισμού δεδομένων κατά φύλο και την παρουσίαση των δεδομένων με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπουν την ανάλυση των διατομών μεταξύ φύλου και έτερων κοινωνικών προσδιοριστικών παραγόντων της υγείας.
=> Τέταρτον – Οι γυναίκες θα πρέπει να συμπεριλαμβάνονται σε κλινικές μελέτες και σε άλλες έρευνες υγείας σε επαρκές μέγεθος δείγματος και τα δεδομένα από αντίστοιχες έρευνες θα πρέπει να αναλύονται κατά φύλο
=> Πέμπτον – Ο ρόλος των γυναικών στην έρευνα θα πρέπει να ενδυναμωθεί/ {ο ρόλος των ερευνητριών υγείας} (Sen Gita, Ostlin Piroska, George Asha, 2007/ Eichler and Burke, 2006).
=> Έκτον – θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν οι εξειδικευμένες ανάγκες υγείας των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων κατά τον σχεδιασμό και διεξαγωγή των ερευνών υγείας
Σας ευχαριστώ πάρα πολύ για τον χρόνο σας !”
_________________________________________
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Clegg Smith Catherine, Sex, Gender and Health, John Hopkins Bloomberg School of Public Health, 2006
Gita Sen, Piroska Östlin, Asha George, Unequal, Unfair, Ineffective and Inefficient – Gender Inequity in Health: Why it exists and how we can change it, Final Report to the WHO Commission on Social Determinants of Health September 2007 Women and Gender Equity Knowledge Network, 2007.
World Health Organization, Gender Equity and Human Rights, Glossary of Terms and Tools, url: http://www.who.int/gender-equity-rights/knowledge/glossary/en/
