Η Κοινωνική Διαχείριση της Απόλυτης Φτώχειας: Ερευνητικά Ερωτήματα γύρω από το Προσφυγικό

Νίκος Κουραχάνης,

Μεταδιδακτορικός Ερευνητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Το κείμενο που ακολουθεί επιδιώκει κυρίως την διατύπωση ερωτημάτων που χρήζουν μελλοντικής έρευνας, παρά την προσφορά ευκρινών απαντήσεων. Βασικό του επιχείρημα είναι ότι η συγκεκριμένη μορφή αντιμετώπισης του προσφυγικού δεν αποτελεί την εξαίρεση μιας ‘ανθρωπιστικού’ τύπου κοινωνικής πολιτικής για μη πολίτες, αλλά, το νέο μοντέλο διακυβέρνησης της απόλυτης φτώχειας. Αποτελεί, δηλαδή, μια νέα μορφή κοινωνικών παρεμβάσεων που αποδιαρθρώνουν την κοινωνική ιδιότητα του πολίτη και καταβαραθρώνουν την κοινωνική συνοχή. Αυτό σημαίνει ότι οι πρόσφυγες αντιμετωπίζονται από την δημόσια πολιτική με τον συγκεκριμένο τρόπο όχι επειδή δεν είναι πολίτες – δικαιούχοι παροχών στη βάση του κοινωνικού δικαιώματος – αλλά επειδή αυτή είναι η νέα κοινωνική συνταγή για την επίλυση των ακραίων κοινωνικών προβλημάτων. Με απλά λόγια, δεν αντιμετωπίζονται έτσι από το κράτος επειδή είναι πρόσφυγες αλλά κυρίως γιατί είναι απόλυτα φτωχοί.

Η συγκεκριμένη μορφή διαχείρισης ωστόσο υποδηλώνει, πρωτίστως, ότι η κρίση δεν είναι ένα συγκυριακό φαινόμενο αλλά τα θεμέλια της νέας κανονικότητας. Δεν είναι μια προσωρινή λύση αλλά το νέο καθεστώς. Ένα καθεστώς εντός του οποίου οι πολιτικές της έκτακτης ανάγκης δεν συνιστούν μια πρόσκαιρη απάντηση μπροστά στους ακραίους κοινωνικούς κινδύνους αλλά τη νέα φιλοσοφία διαχείρισης τους. Υπό αυτό το πρίσμα, το υπόδειγμα της κρίσης δεν πρέπει να ερμηνεύεται ως κάτι παροδικό αλλά ως το όχημα μετάβασης προς τη νέα κοινωνική εποχή.

Στην ελληνική κοινωνία μια πρώτη εκδοχή της νέας εποχής μπορεί να ειδωθεί κατά την επταετία του μνημονιακού σπαραγμού. Εκεί η άνθιση ακραίων μορφών κοινωνικής φρικαλεότητας, όπως ο πολλαπλασιασμός των νεοαστέγων, δεν αντιμετωπίστηκε με όρους μακροπρόθεσμης κοινωνικής παρέμβασης. Αντίθετα, οι πολιτικές της έκτακτης ανάγκης νομιμοποιήθηκαν και εδραιώθηκαν ως η κυρίαρχη επιλογή της κοινωνικής πολιτικής.

Η καταπράυνση των πιο ακραίων και επώδυνων μορφών εξαθλίωσης πλέον είναι ο κανόνας της κοινωνικής πολιτικής, όχι η εξαίρεση. Χαρακτηριστικότερο γνώρισμα της είναι η μονοδιάστατη επικέντρωση στη διαχείριση του κατεπείγοντος, δηλαδή στη μερική αποτροπή του θανάτου όσων βρίσκονται στο δρόμο με επιτελικό μοχλό παρέμβασης την δραστηριοποίηση των ΜΚΟ. Η λογική που δεσπόζει είναι συνθηματικά η εξής: «λίγο η προσπάθεια των ΜΚΟ, λίγο η προσπάθεια των αστέγων και δεν θα πεθάνουν».

Στην περίπτωση του προσφυγικού παρατηρούμε τον τελευταίο χρόνο να διαμορφώνεται ανάγλυφα μια πανομοιότυπη λογική. Πολιτικές έκτακτης ανάγκης με παροχές σε είδος και στόχο την οριακή και στοιχειώδη κάλυψη των συνθηκών εκείνων που αποτρέπουν τους πρόσφυγες από το να πεθάνουν. Ιδιαίτερα για θεμελιώδη ζητήματα της ανθρώπινης διαβίωσης, όπως είναι αυτό της ασφαλούς στέγης, διαπιστώνεται η κυριαρχία των camps, των hot spot και των κέντρων κράτησης. Δεν αναπτύσσεται δηλαδή ένα μακροπρόθεσμο σχέδιο παρεμβάσεων με επίκεντρο την ένταξη τους στην ελληνική κοινωνία. Ωστόσο, η πολιτική της οριακής διαχείρισης της απόλυτης φτώχειας και της μη απόφασης για τις ευρύτερες εκφάνσεις της καθημερινότητας τους περιέχει ευρύτερες συνέπειες που θα επιτείνουν την συντελούμενη κοινωνική αποδιάρθρωση.

Τι επιπτώσεις θα επιφέρει η είσοδος των προσφύγων στην ελληνική αγορά εργασίας τοποθετούμενων, αναμενόμενα, στο πλέγμα της άτυπης οικονομίας, αντίστοιχα όπως συνέβη με τους μετανάστες κατά τις δεκαετίες του 1990 και του 2000; Ποιος θα είναι ο επακόλουθος αντίκτυπος τους στα καταρρακωμένα από τα μνημόνια εργασιακά δικαιώματα και στις διαλυμένες εργασιακές σχέσεις; Τι θα σημάνει η άτυπη κοινωνική ιεράρχηση των προσφύγων στον πάτο της εθνοτικής πυραμίδας (όπως αρχικά είχε συμβεί με τους αλβανικής προέλευσης μετανάστες, έπειτα με τους βουλγαρικής, ρουμανικής, πακιστανικής, αφρικανικής κλπ). Ήδη διαβάζουμε για τα σύγχρονα σκλαβοπάζαρα στην Τουρκία με τους πρόσφυγες εργαζόμενους σε εργαστήρια πολυεθνικών εταιριών ένδυσης.

Ποια θα είναι η έκβαση της κοινωνικοποίησης των προσφυγόπουλων στην κουλτούρα των γκέτο και ως αποδεκτών ρατσιστικών συμπεριφορών στα σχολεία; Συνθηκών δηλαδή πολύ μακριά από την ‘κανονικότητα’ της παιδικής ηλικίας που βιώνουν συνομήλικοι τους στις καπιταλιστικές χώρες στις οποίες εισέρχονται; Διαμορφώνει η συγκεκριμένη μορφή κοινωνικής πολιτικής αυτή τη στιγμή μια νέα, μελλοντική, εκδοχή προσφυγικής ‘underclass’;

Πως θα διαχειριστεί το ελληνικό κράτος τα φαινόμενα παραβατικότητας που το ίδιο θα δημιουργήσει με την κοινωνική διαχείριση που επιλέγει για τα ακραία κοινωνικά προβλήματα; Ποιος θα είναι ο τρόπος αντίδρασης του στα ξεσπάσματα ανθρώπων που δεν θα βλέπουν κοινωνική προοπτική για τους ίδιους και, κυρίως, για τις οικογένειες τους;

Οι κοινωνικές πολιτικές γύρω από τα πεδία των αστέγων και των προσφύγων είναι δύο από τις πλέον ενδεικτικές όψεις στις οποίες τα νεοφιλελεύθερα καπιταλιστικά κράτη αναπτύσσουν μια νέα φιλοσοφία παρέμβασης. Επίκεντρο των πολιτικών έκτακτης ανάγκης είναι ο κοινωνικός έλεγχος και η οριακή διαχείριση του θανάτου, όχι η αξιοπρεπής διαβίωση θεμελιωμένη στα κοινωνικά δικαιώματα.

Τις κοινωνικές αντιδράσεις για τις τύχες που η ίδια η νέα κοινωνική πολιτική διαμορφώνει θα διαδεχθεί η καταστολή. Η αντιμετώπιση των εξαθλιωμένων με όρους ‘ανθρωπιστικής’ αποτροπής του θανάτου, αντί δικαιώματος, οδηγεί ολοταχώς στην αναβίωση του κράτους νυχτοφύλακα. Ενός κράτους που δεν μπορεί να κάνει και πολλά για όσους δεν στάθηκαν ‘ικανοί’ να τα καταφέρουν. Αντιθέτως, διαπνεόμενο από μια «πλουσιοπάροχη γενναιοψυχία» φροντίζει να τους δώσει τα ελάχιστα για την εξασφάλιση μιας ζωής στο όριο.