Κοινωνικός Αποκλεισμός: Αίτια & Όψεις

Κωνσταντίνα Θανάση,

Φοιτήτρια Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής,

Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

Ο όρος «Κοινωνικός Αποκλεισμός» είναι ένας σχετικά πρόσφατος όρος περιγραφής μιας διαχρονικά σημαντικής διαδικασίας, κατάστασης και σχέσης. Είναι ένα φαινόμενο με πολλά πρόσωπα. Μοιάζει στον τοξικομανή που βλέπουμε στην Πλατεία Ομονοίας, στον άστεγο στα στενά του αθηναϊκού κέντρου, στον πρόσφυγα μαθητή στο ελληνικό σχολείο και σε πολλούς ακόμα. Ακούγοντας τον όρο «Κοινωνικός Αποκλεισμός» μας κυριεύει ένα συναίσθημα αγωνίας και φόβου γιατί  ως επί το πλείστον σκεφτόμαστε καταστάσεις ακραίας φτώχειας με ότι αυτή συνεπάγεται.

Τι είναι όμως o κοινωνικός αποκλεισμός πραγματικά; Είναι η φτώχεια; «Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός δεν ταυτίζονται· αθροίζονται» (Βενιέρης Δ., 2006). Από τη παραπάνω φράση συμπεραίνουμε ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός διαθέτει αιτιώδη σχέση με τη φτώχεια όμως δεν αποτελούν, για μια σειρά λόγους που θα αναλυθούν παρακάτω, ταυτόσημες έννοιες. Ο κοινωνικός αποκλεισμός, σε αντίθεση με τη φτώχεια, δεν διαθέτει έναν καθολικά αποδεκτό ορισμό κι αυτό εξαιτίας της πολυδιάστατης φύσης του. Διαχωρίζεται από τον όρο «φτώχεια» σε δύο σημεία· πρώτον, δεν αναφέρεται μόνο σε οικονομικά φαινόμενα και δεύτερον δεν αποτελεί κατάσταση αλλά διαδικασία. Συνοπτικά, ο κοινωνικός αποκλεισμός σχετίζεται με την κοινωνική παθολογία φαινομένων όπως η περιθωριοποίηση, η απομόνωση, η φτώχεια, η αποκλίνουσα συμπεριφορά, η κοινωνική αποβολή και το στίγμα. Θεωρητικά, είναι δυνατόν οι άνθρωποι να είναι φτωχοί, αλλά κοινωνικά ενσωματωμένοι, ή εύποροι, αλλά κοινωνικά αποκλεισμένοι. (Βενιέρης Δ., 2006).

Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι ένα φαινόμενο με χαρακτήρα σύνθετο και συλλογικό το οποίο φανερώνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κοινωνίας στην οποία υφίσταται και τις αδυναμίες της κοινωνίας αυτής (Παπαδοπούλου Δ., 2004). Ιστορικά, ο όρος πρωτοεμφανίστηκε στη Γαλλία τη δεκαετία του 1960, στο έργο του Pierre Masse, Γενικού Γραμματέα του Υπουργείου Σχεδιασμού της Γαλλίας, Les Dividendes du Progress. Όταν πρωτοεμφανίστηκε ο όρος αποτελούσε περισσότερο μια κοινωνική περιγραφή της μερίδας εκείνης του πληθυσμού που παρέμενε στο περιθώριο της οικονομικής ανάπτυξης και των απολαβών που τη συνοδεύουν. Ο όρος «αποκλεισμός» έριχνε το κύριο βάρος της ευθύνης στο άτομο και στην αδυναμία του για κοινωνική προσαρμογή στα νέα δεδομένα. Από τότε όμως μέχρι σήμερα ο όρος έχει αλλάξει περιεχόμενο και χρήση. Σήμερα, η πατρότητα του όρου “exclusion” αποδίδεται στον Rene Lenoir.

Το γεγονός ότι χαρακτηρίζεται «πολυδιάστατο φαινόμενο» φανερώνει ότι τα αίτια που αφυπνίζουν διαδικασίες κοινωνικού αποκλεισμού ποικίλουν. Ως φαινόμενο μελετάτε από μία, κάθε φορά διαφορετική, οπτική, όμως πιο σωστό θα ήταν να μελετούνται οι αλληλεπιδράσεις των διαφόρων αιτιών και το ποσοστό ευθύνης τους στο αποτέλεσμα. Οι διαφορετικές αιτίες και οι αλληλεπιδράσεις τους μπορούν να μας σκιαγραφήσουν την πολυπλοκότητα της φύσης του κοινωνικού αποκλεισμού. Συνοπτικά, οι παράγοντες που ενεργοποιούν διαδικασίες κοινωνικού αποκλεισμού είναι τόσο δομικοί  όσο και σχεσιακοί. Πιο συγκεκριμένα, οι αιτίες που εκκινούν τέτοιες διαδικασίες θα μπορούσαν να διαχωριστούν άτυπα σε δύο κατηγορίες: την αποστέρηση των δικαιωμάτων που πηγάζουν από την ιδιότητα του πολίτη (citizenship) και τη διάρρηξη του κοινωνικού δεσμού (Lien Social).

Αναλυτικότερα, η φτώχεια μπορεί να έχει μια αιτιώδη σχέση με τον κοινωνικό αποκλεισμό όμως δεν είναι το μοναδικό αίτιο καθώς η οικονομική δυσχέρεια δεν συνεπάγεται απαραιτήτως και κοινωνικό αποκλεισμό. Γιατί; Εδώ επανερχόμαστε στην παραπάνω κατηγοριοποίηση η οποία απαντά ταυτόχρονα στα αίτια του κοινωνικού αποκλεισμού και στους τρόπους κοινωνικής ενσωμάτωσης (social inclusion). Καταρχάς, η ιδιότητα του πολίτη συνδέεται με τον αγώνα για καθολική κοινωνική συμμετοχή μέσω δικαιωμάτων που συνδέονται με την αυτοδιάθεση, τις οικονομικές και πολιτικές διαδικασίες και τη διασφάλιση κοινωνικής δικαιοσύνης (Βενιέρης Δ., 2006). Από τον παραπάνω ορισμό απορρέει το συμπέρασμα ότι η ιδιότητα του πολίτη συνδέεται στενά με την κοινωνική συμμετοχή και άρα αποτελεί θεμέλιο της κοινωνικής ενσωμάτωσης. Πολλές φορές ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι το αποτέλεσμα παρεμπόδισης της κοινωνικής συμμετοχής (αποστέρηση κοινωνικών δικαιωμάτων). Συμπεραίνουμε, έτσι, ότι η έλλειψη της ιδιότητας του πολίτη (citizenship) οδηγεί μοιραία σε κοινωνικό αποκλεισμό. Με τον όρο «κοινωνικός δεσμός» (lien social) αναφερόμαστε  στο πλέγμα εκείνο των κοινωνικών σχέσεων που χαρακτηρίζεται από μονιμότητα και σταθερότητα και συνδέει τα μέλη μιας οργανωμένης κοινωνίας (Παπαδοπούλου Δ., 2004).

Έτσι, αντιλαμβανόμαστε ότι το πλέγμα των δεσμών αυτών μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά απέναντι στον κοινωνικό αποκλεισμό, από την άλλη όμως η διάρρηξή τους μπορεί να προκαλέσει διαδικασίες κοινωνικού αποκλεισμού. Αναλυτικότερα, ο κοινωνικός δεσμός, ο οποίος συνεπάγεται συνεκτικές κοινωνικές σχέσεις και κοινωνική αλληλεγγύη, γίνεται πιο εύθραυστος όπου τα δύο προαναφερθέντα φθίνουν και άρα οι ευάλωτοι πληθυσμοί αυξάνουν. Τα τελευταία έτη η αξία της κοινωνικής αλληλεγγύης δέχεται ισχυρά πλήγματα καθώς το πρόσημο των κοινωνιών χάνει το συλλογικό του χαρακτήρα και οι κοινωνίες μετατρέπονται σε ατομοκεντρικές συλλογικότητες. Η στροφή αυτή διασπά την κοινωνική συνοχή, διαρρηγνύει τους κοινωνικούς δεσμούς και οδηγεί σε μια σταδιακή αποκοινωνικοποίηση των ατόμων. Αυτό συνεπάγεται ότι, εάν δεν υπάρχει ένα ισχυρό κράτος πρόνοιας το οποίο θα παρέχει κοινωνική προστασία, η διαταραχή αυτή στις κοινωνικές σχέσεις – δεσμούς μπορεί να οδηγήσει το άτομο στα σπάργανα του κοινωνικού αποκλεισμού.

Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο γιατί φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός δεν ταυτίζονται.

Πέραν αυτών, σύμφωνα με τη R. Levitas υπάρχουν τρείς προσεγγίσεις ανάλυσης των δομικών αιτιών του φαινομένου:

• Η πρώτη προσέγγιση συνιστά έναν αναδιανεμητικό λόγο (Redistributive Discourse, RED) που εκπορεύεται από την κριτική κοινωνική πολιτική και αντιμετωπίζει τον κοινωνικό αποκλεισμό ως συνέπεια της φτώχειας.
• Η δεύτερη προσέγγιση συνιστά έναν λόγο για την κοινωνική ενσωμάτωση (Social Integration Discourse, SID) με μοναδικό τρόπο επίτευξης την αμειβόμενη εργασία. Σύμφωνα με αυτή τη προσέγγιση, γενικά, αποκλεισμένοι νοούνται οι χωρίς εργασία (workless).
• Η τρίτη προσέγγιση συνιστά έναν ηθικό λόγο γύρω από την “underclass” (Moral Underclass Discourse, MUD) ο οποίος επικεντρώνεται στους ηθικούς και πολιτισμικούς λόγους πρόκλησης της φτώχειας (Levitas R., 2004).

Περιληπτικά, οι κοινωνικά αποκλεισμένοι σύμφωνα με τη RED είναι φτωχοί, σύμφωνα με τη SID άνεργοι και σύμφωνα με τη MUD ανήθικοι, παραβάτες και εν γένει αποκλίνουσες συμπεριφορές.  Σε κάθε περίπτωση όμως αυτά τα αίτια προκαλούνται από την αδυναμία άσκησης των κοινωνικών δικαιωμάτων (π.χ. δικαίωμα στην εργασία) και την διάρρηξη του κοινωνικού δεσμού. Τα παραπάνω αποτυπώνονται και στα όσα υποστήριξε πολύ εύστοχα ο Castel (1991), δηλαδή, ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι επί της ουσίας μια ζώνη ευπάθειας που χαρακτηρίζεται από ασταθή εργασία (ή και καθόλου εργασία) και εύθραυστες κοινωνικές σχέσεις. Ένα συνονθύλευμα δομικών και σχεσιακών παραγόντων δηλαδή.

Κοινωνικά αποκλεισμένοι δεν είναι μόνο οι φτωχοί, είναι και οι τοξικομανείς, οι ομοφυλόφιλοι (ανάλογα τη κοινωνία), οι φορείς μεταδιδόμενων νοσημάτων, οι ανήλικες εγκυμονούσες, οι ανύπαντρες μητέρες, οι άστεγοι, οι μετανάστες, οι πρόσφυγες κ.ο.κ. Όλες αυτές οι περιπτώσεις αποτελούν τις διάφορες όψεις του κοινωνικού αποκλεισμού. Το κοινό  χαρακτηριστικό όλων αυτών είναι ότι έχουν περιθωριοποιηθεί γιατί ξεφεύγουν από τη “κοινωνική νόρμα”, γιατί αποτελούν “απειλή” (;), γιατί είναι κοινωνικά απροστάτευτοι και συχνά ανήμποροι ν’ αλλάξουν τη θέση τους. Το “Πράσινο Βιβλίο για την Ευρωπαϊκή Κ.Π.” (1993β, σ.21), υπογραμμίζει ότι:

«Ο κοινωνικός αποκλεισμός  δεν σημαίνει μόνο ανεπαρκές εισόδημα. Προχωράει πέρα ακόμα και από τη συμμετοχή στην εργασιακή ζωή, εκδηλώνεται σε πεδία όπως η στέγαση, η εκπαίδευση, η υγεία και  η πρόσβαση σε υπηρεσίες. Επηρεάζει όχι μόνο άτομα αλλά και κοινωνικές ομάδες (…) που γίνονται αντικείμενα ρατσισμού, απομόνωσης ή εξασθένισης των παραδοσιακών μορφών κοινωνικών σχέσεων (…)».

Αυτός ο ορισμός αποκρυσταλλώνει με σαφήνεια την έκταση, την πολυπλοκότητα και τις διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού, όμως αυτό που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι καθρέφτης της κοινωνίας μας, των αξιών, των στόχων και των αδυναμιών της, γι’ αυτό αξίζει να τον μελετάμε και είναι χρέος μας να τον πολεμάμε!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Levitas R. “Τι είναι ο Κοινωνικός Αποκλεισμός;” στο Πετμετζίδου Μ., Παπαθεοδώρου Χ., Φτώχεια και Κοινωνικός Αποκλεισμός, 2004, Αθήνα: Εξάντας
• Βενιέρης Δ. (2006), “Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική και Κοινωνική Ενσωμάτωση. Ο Ρόλος του Συμβουλίου της Ευρώπης.” στο Οικονόμου Χ. – Φερώνας Α. (επιμ.),
• Οι Εκτός των Τειχών Φτώχεια και Κοινωνικός Αποκλεισμός στις Σύγχρονες Κοινωνίες, Αθήνα: Διόνικος
• Παπαδοπούλου Δ. (2004), “Η Φύση του Κοινωνικού Αποκλεισμού στην Ελληνική Κοινωνία” στο Πετμετζίδου Μ.- Παπαθεοδώρου Χ. (επιμ.), Φτώχεια και Κοινωνικός Αποκλεισμός, Αθήνα: Εξάντας
• Φερώνας Α. (2004), “ Φτώχεια και Κοινωνικός Αποκλεισμός σε Ευρώπη και Ελλάδα: Έννοιες, Αντιλήψεις, Πολιτικές.”, Αθήνα: Σάκκουλα

***