Ο μοναχικός κοινωνικός κόσμος του internet

Της Έλενας Χαβαλεδάκη

Απόφοιτη του τμήματος Κοινωνικής Πολιτικής

Παντείου Πανεπιστημίου

Το παρόν άρθρο αποτελεί ένα στοχασμό σχετικά με τις ανθρώπινες σχέσεις και τον ρόλο του διαδικτύου στην καθημερινή μας ζωή. Αφορμή για τη συγγραφή του αποτέλεσε το φετινό Χριστουγεννιάτικο διαφημιστικό μήνυμα γνωστής κινητής τηλεφωνίας. Τα βαθύτερα νοήματα, τα οποία προσπαθεί να περάσει μέσα από τη δύναμη της εικόνας και του ήχου είναι ιδιαίτερα σημαντικά καθώς προτρέπει τα άτομα να αφήσουν για μία μόνο μέρα τις μικρές συσκευές τους και να είναι ουσιαστικά παρόντες στον εορτασμό των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Μέσα στο ολιγόλεπτο βίντεο αναφέρει χαρακτηριστικά: οnce a year, put your smartphone aside και #BePresent.

Σήμερα, κάποιες από τις συνήθειες που κάνουμε καθημερινά πριν από μερικά χρόνια θα μας φαίνονταν παράξενες ωστόσο, σε πολύ γρήγορο χρονικό διάστημα κατάφεραν να μας γίνουν οικείες. Για παράδειγμα, η αποστολή των emails, οι αναρτήσεις στο facebook, στο twitter και οι online αγορές κατά τη διάρκεια της ημέρας.

Οι άνθρωποι αγαπούν τις νέες τεχνολογίες επικοινωνίας διότι έχουν αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο ζουν, συναντιούνται, διασκεδάζουν και ταξιδεύουν. Γενικά, η σύνδεση στο internet προσφέρει νέους πειραματισμούς με την ταυτότητα. Η αίσθηση του ελεύθερου χώρου, αυτό που ο Erik Erikson ονόμαζε ‘’moratorium’’, δηλαδή ‘’χρεοστάσιο’’ είναι ένας χρόνος, σχετικά ελεύθερος όπου τα άτομα μοιράζονται ιδέες, επικοινωνούν και φλερτάρουν. Στον πραγματικό κόσμο,  δεν υπάρχει πάντα αυτός ο χώρος ενώ στον virtual world, είναι πάντα υπαρκτός. Παρόλο που το διαδίκτυο καταφέρνει να μηδενίζει τις αποστάσεις και να κάνει δυνατή την επικοινωνία σε οποιοδήποτε μέρος και αν βρίσκεται κάποιος, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι υπάρχει η ‘’πραγματική’’ και η ‘’συμβολική παρουσία’’. Και στις δύο περιπτώσεις, η παρουσία είναι ο κοινός παρανομαστής και έχει καθοριστική σημασία. Στο κόσμο του διαδικτύου η παρουσία υφίσταται μετακίνηση.

Είναι αλήθεια πως η τεχνολογία μπορεί να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο σχετιζόμαστε μεταξύ μας. Οι μικρές συσκευές που χρησιμοποιούμε καθημερινά είναι τόσο ισχυρές ψυχολογικά που μπορούν να αλλάξουν όχι μόνο αυτό που κάνουμε αλλά και αυτό που είμαστε. Συνηθίζουμε ένα νέο τρόπο ζωής όπου είμαστε μόνοι μας ενώ είμαστε μαζί με τους άλλους. Γενικά, οι άνθρωποι θέλουν να είναι μαζί με άλλους, αλλά ταυτόχρονα θέλουν να είναι και κάπου αλλού, σε έναν virtual world. Θέλουν να προσαρμόζουν τις ζωές τους, να μπαίνουν και να βγαίνουν σε μέρη που επιθυμούν και ταυτόχρονα να ελέγχουν πού δίνουν τη προσοχή τους και για πόσα λεπτά. Για παράδειγμα, κάποιος μπορεί να θέλει να πάει στο meeting της εταιρείας του αλλά να θέλει να δώσει προσοχή μόνο στα σημεία που τον ενδιαφέρουν. Κάποιοι θεωρούν ότι αυτό μπορεί να είναι καλό, στην πραγματικότητα όμως οι άνθρωποι απομακρύνονται σταδιακά από το υπόλοιπο σύνολο.

Επιπρόσθετα, θέλουν να έχουν ο ένας τον άλλο από απόσταση και σε ποσότητες που μπορούν να ελέγξουν, ούτε πολύ κοντά, ούτε πολύ μακριά αλλά όσο πρέπει. Από τη φύση τους, οι άνθρωποι έχουν την ανάγκη να αναπτύσσουν πραγματικές σχέσεις με τους άλλους και να ανταλλάσσουν γνώμες και απόψεις. Όμως, το πρόβλημα με την συζήτηση είναι ότι λαμβάνει χώρα σε πραγματικό χρόνο και οι άνθρωποι δεν είναι πάντα έτοιμοι να ελέγξουν αυτό που θα πουν. Σε αντίθεση με τα emails, τα μηνύματα και τις αναρτήσεις, που τους επιτρέπουν να παρουσιάζουν τον εαυτό τους όπως θέλουν να είναι. Διότι, στα μηνύματα μπορούν να επεξεργαστούν και να διαγράψουν ό,τι θέλουν.

Οι ανθρώπινες σχέσεις είναι πολύπλοκες και απαιτητικές και μπορούμε να τις ‘’καθαρίσουμε’’ με την τεχνολογία. Όταν το κάνουμε αυτό ένα από τα πράγματα που μπορούν να συμβούν είναι να θυσιάσουμε τη συζήτηση, τη πραγματική επαφή προς όφελος μια αμιγούς σύνδεσης. Τα μηνύματα και οι αναρτήσεις μπορούν να μας κάνουν να αισθανθούμε όμορφα όμως, δεν μας βοηθούν να γνωρίσουμε και να κατανοήσουμε τους άλλους. Ακόμη, η αποφυγή μιας συζήτησης μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την ικανότητα μας για αυτοστοχασμό, ιδιαίτερα τα παιδιά και τους εφήβους όπου η ικανότητα αυτή αποτελεί θεμέλιο της ανάπτυξης μιας υγιούς και ολοκληρωμένης προσωπικότητας.

Τη σημερινή εποχή, οι άνθρωποι έχουν σταματήσει να ακούν τους άλλους. Πολλές φορές, νοιώθουν ότι κανένας δεν τους ακούει και κανείς δεν ενδιαφέρεται για τα προβλήματα τους. Για αυτό είναι δελεαστικό να έχει κάποιος μια σελίδα στο facebook και στα άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, διότι εκεί υπάρχουν πολλοί ‘’ακροατές’’. Έτσι, προτιμούν να ξοδεύουν χρόνο με συσκευές που φαίνονται να νοιάζονται για εκείνους και με αυτό τον τρόπο να βιώνουν την προσποιητή συμπόνια σαν να είναι αληθινή.

Τα τελευταία χρόνια, περιμένουμε περισσότερα από την τεχνολογία και λιγότερα από τους άλλους. Η τεχνολογία μας ελκύει περισσότερο όταν είμαστε ευάλωτοι. Είμαστε μοναχικοί γιατί φοβόμαστε την οικειότητα με τους άλλους, έτσι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μας προσφέρουν την παραίσθηση της συντροφιάς χωρίς να μας προσφέρουν τη φιλία. Σύμφωνα με την κλινική ψυχολόγο και καθηγήτρια κοινωνικών επιστημών, Sherry Turkle, τα κινητά και οι άλλες συσκευές μπορούν να αλλάξουν το μυαλό και την καρδιά μας επειδή μας προσφέρουν ‘’τρεις ευχάριστες φαντασιώσεις’’:

• μπορούμε να στρέψουμε τη προσοχή μας όπου θέλουμε
• πάντα θα ακουγόμαστε
• ποτέ δε θα χρειαστεί να είμαστε μόνοι.

Όσον αφορά την τρίτη φαντασίωση οι άνθρωποι οι οποίοι μένουν έστω για μερικά λεπτά μόνοι μπορεί να αγχωθούν και να αισθανθούν μόνοι και νευρικοί. Έτσι, θέλουν να χρησιμοποιήσουν μια συσκευή, να συνδεθούν στον virtual world, με σκοπό να αισθανθούν καλύτερα. Όμως, αυτό δεν τους βοηθά να αντιμετωπίσουν το πραγματικό πρόβλημα. Η συνεχής σύνδεση στο internet αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σκέφτονται για τον εαυτό τους και δημιουργεί ένα νέο τρόπο ύπαρξης. Πριν τη τεχνολογική έξαρση, όταν οι άνθρωποι αισθάνονταν κάτι έπαιρναν κάποιον τηλέφωνο. Τώρα, θέλουν να νοιώσουν ένα συναίσθημα για να στείλουν ένα email. Το πρόβλημα είναι ότι δεν έχουν σύνδεση μεταξύ τους, δεν είναι πια ο εαυτός τους, έτσι προτιμούν να συνδέονται στο internet από το να επιζητούν την πραγματική και άμεση επαφή με τους άλλους. Κάνοντας αυτό, προετοιμάζουν τον εαυτό τους να απομονωθεί. Έτσι, από την σύνδεση οδηγούμαστε σταδιακά στην απομόνωση.

•  Συνεπώς, θα ήταν ορθό να επανεξεταστεί ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούμε την τεχνολογία, όχι να απορρίψουμε τις συσκευές μας, αλλά να αναπτύξουμε μία σχέση επίγνωσης με αυτές, με τους άλλους και με τον εαυτό μας. Επιπρόσθετα, θα πρέπει να μη φοβόμαστε τη μοναξιά, να μάθουμε να συζητούμε και να ακούμε ο ένας τον άλλο. Παράλληλα, οι κοινωνικοί επιστήμονες θα πρέπει να αναπτύξουν αποτελεσματικές μεθόδους μελέτης και αντιμετώπισης του φαινομένου. Τέλος, η σχέση μας με τη τεχνολογία μπορεί να αλλάξει αρκεί να αναγνωρίσουμε τις αδυναμίες μας και αν την χρησιμοποιήσουμε σωστά, τότε μπορούμε να ζήσουμε τη ζωή που θέλουμε.

Βιβλιογραφία:

John Palfrey and Urs Gasser, ‘’Born Digital: Understanding the First Generation of Digital Natives’’, New York: Basic Books, 2008

Ken Hillis, ‘’Online a Lot of the Time’’, Ritual, Fetish, Sign, Durham & London: Duke University Press, 2009.

Sherry Turkle, ‘’Alone Together, why we expect more from technology and less from each other’’, New York: Basic Books, 2011