του Γιάννη Βλασσόπουλου
Φοιτητής ΠΜΣ «Κοινωνική Πολιτική: Μέθοδοι και Εφαρμογές»
Πάντειο Πανεπιστήμιο
Το παρόν κείμενο σκοπό έχει να καταδείξει τα δυνατά και αδύνατα σημεία του Προγράμματος «Στέγαση και Επανένταξη» και να παρουσιάσει τις δυσκολίες που υπήρξαν κατά την πρώτη φάση αξιολόγησης της πιλοτικής εφαρμογής του. Έχοντας τη χαρά να συμμετέχω στην αξιολόγηση της πιλοτικής εφαρμογής του Προγράμματος, μου δόθηκε η δυνατότητα να γνωρίσω από κοντά τη δομή (και τις διαδικασίες) ενός προγράμματος που αποτελεί καινοτομία για τη στεγαστική πολιτική της χώρας. Έτσι επιχειρείται μία πρώτη αποτίμηση των εντυπώσεων από το έργο αυτό.
***
Το Πρόγραμμα «Στέγαση και Επανένταξη» άρχισε να υλοποιείται πιλοτικά τον Ιούνιο του 2015. Το Πρόγραμμα σχεδιάστηκε από το Υπουργείο Εργασιας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και υλοποιήθηκε πιλοτικά για 12 μήνες από Δήμους, Περιφέρειες, την εκκλησία και ΜΚΟ. Βασικός στόχος του Προγράμματος είναι η μετάβαση από τους Κοινωνικούς Ξενώνες και τις δομές επείγουσας στέγασης σε αυτόνομες στεγαστικές λύσεις. Η ομάδα στόχου αποτελούνταν από οικογένειες και άτομα :
- που είχαν καταγραφεί ως άστεγοι από τις Κοινωνικές Υπηρεσίες των Δήμων ή τα Κέντρα Κοινωνικής Πρόνοιας,
- που φιλοξενούνται σε Κοινωνικούς Ξενώνες Αστέγων ή Ξενώνες Ύπνου,
- που φιλοξενούνται σε Δομές Παιδικής Προστασίας,
- που φιλοξενούνται σε Ξενώνες Γυναικών θυμάτων βίας.
(Υπουργείο Εργασίας 2014: 3).
Όπως αναφερει και ο τίτλος του, το Πρόγραμμα δομήθηκε σε δυο πυλώνες. Ο πρώτος αφορούσε τη Στέγαση και αποσκοπούσε στην άμεση μετάβαση σε αυτόνομες μορφές διαβίωσης. Αυτό θα επιτυγχανόταν μέσω της παροχής υπηρεσιών στέγασης και κοινωνικής φροντίδας. Ο δεύτερος πυλώνας της Επανένταξης αφορούσε την εκ νέου ενσωμάτωση στον κοινωνικό ιστό μέσω της παροχής υπηρεσιών εργασιακής επανένταξης. Για να επιτευχτεί αυτό δινόταν η δυνατότητα επιλογής ανάμεσα σε 4 εναλλακτικές επαγγελματικές κατευθύνσεις: α) την απόκτηση εργασιακής εμπειρίας στον ιδιωτικό τομέα, β) την παροχή συμβουλευτικής άλλα και χρηματοδότησης για δημιουργία επιχείρησης ή αυτοαπασχόλησης, γ) την απασχόληση στον αγροτικό τομέα και δ) την συμμέτοχη σε voucher κατάρτισης.
Τα θετικά σημεία του Προγράμματος
Στα θετικά συγκαταλέγεται ότι το Πρόγραμμα προσφέρει ένα συνολικό σχέδιο για την αντιμετώπιση στης έλλειψης στέγης. Παρά το γεγονός ότι διαχρονικά στην Ελλάδα οι δημόσιες πολιτικές για την αντιμετώπιση της έλλειψης στέγης ήταν βραχυπρόθεσμες, κατακερματισμένες και αποσπασματικές (Arapoglou 2002), φαίνεται ότι το Πρόγραμμα «Στέγαση και Επανένταξη» υιοθετεί μια ολιστική προσέγγιση αντιμετώπισης του προβλήματος καθώς συνδυάζει τη στεγαστική αυτονομία με την δυνατότητα απασχόλησης σε επιδοτούμενες θέσεις εργασίας.
Επιπροσθέτως, ο δεύτερος πυλώνας της εργασιακής επανένταξης είναι μια ουσιαστική καινοτομία που συνδράμει στην επιτυχή κοινωνική ένταξη. Τα τελευταία χρόνια ελέω οικονομικής κρίσης η Ελλάδα μαστίζεται από ακόμη μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας, τα οποία αποτελούν δομικό παράγοντα της επιδείνωσης του προβλήματος της έλλειψης στέγης (Κουραχάνης 2016). Έτσι μέσω της απόκτησης εργασιακής εμπειρίας γίνεται προσπάθεια να μειωθεί η ανεργία και να αμβλυνθεί το πρόβλημα της έλλειψης στέγης.
Τα αρνητικά σημεία του Προγράμματος
Το όλο Πρόγραμμα σχεδιάστηκε με βάση τον διαθέσιμο προϋπολογισμό και όχι τις πραγματικές διαστάσεις του προβλήματος. Αυτό συνέβη διότι παρά την ραγδαία αύξηση των φαινομένων κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα την περίοδο της κρίσης, δεν έχει επιχειρηθεί μια συστηματική καταγραφή των αστέγων με αποτέλεσμα να μην γνωρίζουμε τις ακριβείς διαστάσεις του προβλήματος (Κουραχάνης 2015).
Ένα άλλο αδύναμο σημείο του Προγράμματος είναι ο βραχυπρόθεσμος χαρακτήρας του. Οι ωφελούμενοι θα πρέπει εντός πολύ μικρού χρονικού διαστήματος να έχουν βρει μόνιμη κατοικία άλλα και μόνιμη απασχόληση. Έτσι η δωδεκάμηνη διάρκεια του προγράμματος, δεν μπορεί να έχει ουσιαστική επιρροή στον κοινωνικό αντίκτυπο, καθώς είναι πολύ μικρή. Αυτό εν μέρει «συμβάλλει στην προσωρινότητα των κοινωνικών πολιτικών για τους αστέγους και τους εκθέτει σε μια διαρκή κατάσταση επισφάλειας» (Κουραχάνης 2016).
Το βασικότερο πρόβλημα που αναδείχτηκε κατά την υλοποίηση ήταν το γεγονός ότι προέβλεπε τα ίδια μετρά δράσης για όλους ανεξάρτητα με τις πραγματικές τους ανάγκες. «Το Πρόγραμμα επομένως διέθετε τις ίδιες παροχές (δηλαδή κυρίως στέγαση και επιδοτούμενη εργασία) για ανόμοιες μορφές έλλειψης στέγης, μεταξύ των οποίων μπορούσαν να είναι άστεγοι με ψυχιατρικά προβλήματα, άστεγοι χρήστες ουσιών ή άστεγοι με προβλήματα αναπηρίας» (Κουραχάνης 2016). Η ύπαρξη αυτού του οριζοντίου χαρακτήρα στο Πρόγραμμα επί της ουσίας απέκλειε έμμεσα αρκετές κατηγορίες αστέγων. “Ωφελούμενοι” από τον οριζόντιο χαρακτήρα είναι αυτοί οι άστεγοι που αντιμετώπιζαν κυρίως οικονομικά προβλήματα και επιλέχτηκαν για να συμμετάσχουν ως αφρόκρεμα των αστέγων. Η αφρόκρεμα των αστέγων που ευνοήθηκε αποτελούταν κυρίως από αστέγους εξαιτίας οικονομικών παραγόντων που ζουν στο δρόμο ή σε Ξενώνες φιλοξενίας καθώς επίσης νοικοκυριά που ζουν υπό την απειλή έξωσης δηλαδή σε επισφαλείς συνθήκες διαβίωσης.
Αποτίμηση* του προγράμματος «Στέγαση και Επανένταξη» μετά την πρώτη φάση της αξιολόγησής του
(* οι παρατηρήσεις αυτές αντλήθηκαν μέσα από μια πρώτη αποτίμηση της ομάδας αξιολόγησης).
Έχοντας ολοκληρωθεί η πρώτη φάση της αξιολόγησης του προγράμματος «Στέγαση και Επανένταξη», επιχειρείται μία πρώτη αποτίμηση των εντυπώσεων που προέκυψαν από τη φάση αυτή. Η προαναφερθείσα φάση περιλάμβανε την εισαγωγή των πρωτογενών δεδομένων του προγράμματος , που προέκυψαν από την αποδελτίωση των προφίλ των ωφελούμενων, σε ειδικά διαμορφωμένη βάση δεδομένων. Η πρώτη αυτή φάση περιελάμβανε την συλλογή και καταγραφή των δημογραφικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών του δείγματος που αποτελείται από τους ωφελουμένους του προγράμματος, είτε ως μεμονωμένα άτομα είτε ως οικογένειες. Μάλιστα, το δείγμα περιλαμβάνει τόσο εκείνους που αποχώρησαν ή αντικαταστάθηκαν για οποιονδήποτε λόγο όσο και εκείνους που έγιναν δεκτοί και συμμετείχαν στο πρόγραμμα.
Δυσκολίες – Παρατηρήσεις
Κατά την συλλογή και καταγραφή των δεδομένων αντιμετωπίσαμε κάποιες δυσκολίες οι οποίες οφείλονταν είτε σε τεχνικά θέματα είτε σε λάθη των κοινωνικών λειτουργών του εκάστοτε δικαιούχου φορέα. Πιο συγκεκριμένα, πολλές φορές συναντήθηκε ανομοιογένεια στην καταγραφή του αριθμού των ατόμων που συμμετείχαν στην κάθε οικογένεια, καθώς στον ίδιο φάκελο παρουσίαζαν αλλού μικρότερο και αλλού μεγαλύτερο αριθμό μελών. Επιπλέον, σε αρκετές περιπτώσεις υπήρχε μια σύγχυση αναφορικά με το αν οι σύζυγοι και τα ενήλικα τέκνα είναι άμεσα ωφελούμενοι, ενώ σε άλλες περιπτώσεις εμφανίζονταν ως έμμεσα και είχαν δικό τους προφίλ ωφελούμενου. Παρατηρήθηκαν συχνά λάθη από τους κοινωνικούς λειτουργούς όπως οι ελλείπεις αριθμοί τηλεφώνου (λείπει κάποιο ψηφίο) ή απουσία αριθμού τηλεφώνου καθώς και απουσία ορισμένων δικαιολογητικών (π.χ. φορολογική δήλωση).
Εντύπωση προκαλεί η αναντιστοιχία που προέκυψε αρκετές φορές μεταξύ των πυλώνων που συμμετείχαν οι ωφελούμενοι και των στοιχείων που έδιναν. Για παράδειγμα, ωφελούμενοι με ιδιαίτερα μεγάλο ποσοστό αναπηρίας (άνω του 67%) φαίνεται να συμμετέχουν στον πυλώνα της απόκτησης εργασιακής εμπειρίας ενώ στην πραγματικότητα έχουν δηλώσει ότι αντιμετωπίζουν πολύ σοβαρά προβλήματα υγείας και δεν μπορούν να εργαστούν. Επιπροσθέτως, υπήρξαν περιπτώσεις όπου καταγράφεται στις προτεινόμενες δράσης ένταξης στο πρόγραμμα η επιλογή «Επισκευή Κατοικίας» ενώ στο Ε9 δεν εμφανίζεται κανένα ιδιόκτητο κτίσμα. Μάλιστα, σε μερικές περιπτώσεις συνέβαινε το ακριβώς αντίθετο, δηλαδή οι ωφελούμενοι κατοικούσαν σε κάποια ιδιοκτήτη κατοικία άλλα ακατάλληλη προς κατοίκηση και παρόλα αυτά δεν είχε επιλεγεί ως προτεινόμενη δράση ένταξης η «Επισκευή Κατοικίας». Σημαντική παρατήρηση επίσης αποτελεί η επιλογή από τους κοινωνικούς λειτουργούς ακριβώς των ίδιων πυλώνων, από τις προτεινόμενες δράσης ένταξης, για όλους τους ωφελουμένους που καταγράφηκαν από κάποιες ΜΚΟ ανεξάρτητα με το ποιες ήταν οι πραγματικές τους ανάγκες (δηλαδή σε μερικούς φακέλους ΜΚΟ παρατηρήθηκε το φαινόμενο οι κοινωνικοί λειτουργοί να έχουν σημειώσει για όλους τους ωφελουμένους ακριβώς του ίδιους πυλώνες χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τις πραγματικές ανάγκες των αστέγων). Τέλος, στην περίπτωση που Δικαιούχος φορέας ήταν Εκκλησία, δεν υπήρχε καμία επιλογή από τον πολύ σημαντικό σε αυτές τις περιπτώσεις πυλώνα της Συμβουλευτικής.
Εντυπώσεις από τα προφίλ των ωφελουμένων:
- Κατά γενική ομολογία οι ωφελούμενοι ήταν μακροχρόνια άνεργοι (δηλαδή άνω των 3 ετών) και είχαν οικονομικές οφειλές σε τράπεζες, ΟΑΕΕ και εφορία.
- Αναφορικά με τον τόπο διαμονής, η πλειονότητα φαίνεται να φιλοξενείται από συγγενικά/φιλικά άτομα, είτε να ζει υπό την απειλή έξωσης είτε σε μη συμβατικές κατασκευές στον δρόμο.
- Σημαντικό ποσοστό των ωφελουμένων παρουσίασε αξιοσημείωτες σπουδές σε ανώτατη εκπαίδευση (απόφοιτοι Ιατρικής, Νομικής και Οικονομικών σχολών) οι οποίες σε μερικές περιπτώσεις άγγιζαν το επίπεδο μεταπτυχιακών και διδακτορικών τίτλων σπουδών, ενώ συχνά παρατηρούνταν γνώση ξένων γλωσσών και Η/Υ.
Αντί επιλόγου
«Το “Στέγαση και Επανένταξη” είναι ένα πρόγραμμα που εισάγει διαφορετική φιλοσοφία στον χαρακτήρα των πολιτικών για την αντιμετώπιση της έλλειψης στέγης στην Ελλάδα. Είναι η πρώτη ολιστικού χαρακτήρα παρέμβαση στην ιστορία των κοινωνικών πολιτικών του ελληνικού κράτους για την αντιμετώπιση της έλλειψης στέγης. Παράλληλα, η παροχή κατοικίας σε συνδυασμό με την επιδοτούμενη απασχόληση διαμορφώνει μια καινοτόμο παρέμβαση που προσφέρει πολλές πιθανότητες κοινωνικής ένταξης ατόμων που πλήττονται από ένα ακραίο φαινόμενο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Με άλλα λόγια δεν προσφέρεται μια μονοδιάστατη στεγαστική βοήθεια. Αντίθετα, ο συνδυασμός της προσφερόμενης κατοικίας με την επιδότηση θέσεων απασχόλησης δημιουργεί ισχυρές προσδοκίες για την κοινωνική αποτελεσματικότητα του προγράμματος» (Κουραχάνης 2016).
Σε γενικές γραμμές, η πιλοτική εφαρμογή του «Στέγαση και Επανένταξη» αποτέλεσε μια πρωτοπόρα για τα ελληνικά δεδομένα πολιτική, καθώς είχε στόχο τη μη παθητική αντιμετώπιση του κοινωνικού φαινομένου της έλλειψης στέγης μέσω της παροχή κινήτρων στους άστεγους από τη συμμέτοχη τους στους πυλώνες ώστε να νιώσουν δυνατοί και ικανοί να «ξανασταθούν» στα πόδια τους και να συμβάλλουν και οι ίδιοι στην επανένταξή τους στον κοινωνικό ιστό. Παράλληλα αποτελεί την πρώτη συγκροτημένη και συνολική προσπάθεια του ελληνικού κράτους για την αντιμετώπιση αυτού του σοβαρού κοινωνικού προβλήματος (Κουραχάνης 2016). Εν κατακλείδι, τα αποτελέσματα και οι αδυναμίες του Προγράμματος θα αναδειχθούν ακόμα καλύτερα στα επόμενα στάδια της αξιολόγησης. Αναμφίβολα, η καθιέρωση του Προγράμματος ως κρατική πολιτική για την αντιμετώπιση και άμβλυνση του φαινομένου της έλλειψης στέγης πρόκειται να ωφελήσει σημαντικά τα άτομα που ήδη συμμετείχαν, καθώς και εκείνους που το έχουν ανάγκη και θα ενταχθούν σε αυτό αργότερα. Μάλιστα, εν καιρώ οικονομικής κρίσης, κατά την διάρκεια της οποίας τα φαινόμενα έλλειψης στέγης και κοινωνικού αποκλεισμού γιγαντώθηκαν, η ανάπτυξη τέτοιου είδους ολιστικών παρεμβάσεων και πολιτικών μόνο λύσεις μπορούν να προσφέρουν με ουσιαστικό κοινωνικό αντίκτυπο.
[irp]
Βιβλιογραφία
- Arapoglou V. (2002), “Social and Spatial Dimensions of Homelessness in Athens: Welfare Networks and Practices of Care Professionals”, Unpublished Ph.D. Thesis, London School of Economics.
- FEANTSA (2006), “ETHOS – European Typology of Homelessness and Housing Exclusion”, Brussels.
- Κουραχάνης Ν. (2015), «Η Κοινωνική Πολιτική για τους Άστεγους στην Ελλάδα: Ποιοτική και Κριτική Ανάλυση ενός Ακραίου Κοινωνικού Αποκλεισμού», Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή, Κόρινθος: Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
- Κουραχάνης Ν. (2016), «Ποιοτική Διερεύνηση των Αιτιών Απώλειας Στέγης σε πληθυσμό Αστέγων Παραγωγικής Ηλικίας», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, 17(66): 88-111.
- Κουραχάνης Ν. (2016), «Έλλειψη Στέγης και Κοινωνική Πολιτική στην Ελλάδα: Η Περίπτωση του Προγράμματος Στέγαση και Επανένταξη», Κείμενο Εργασίας (Working Paper), Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.
- Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας (2014), «Πρόσκληση Προγράμματος Στέγαση και Επανένταξη», Αθήνα.
[irp]
Discover more from socialpolicy.gr
Subscribe to get the latest posts sent to your email.