Η κοινωνική ιδιότητα του πολίτη: Σύνδεση Δικαιωμάτων και Υποχρεώσεων

Του Αντώνη Πύργου

A. Η ιστορική αναδρομή και η μετεξέλιξη της έννοιας μέχρι το σήμερα

Ο 18ος αιώνας συνδέει την ιδιότητα του πολίτη με την ελευθερία. Όροι ταυτόσημοι μεταξύ τους. Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως την ιδιότητα του πολίτη την περίοδο εκείνη την κατείχαν μόνο άνδρες. Με το πέρασμα στον 19ο αιώνα γίνεται σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη και της πολιτικής ψήφου. Ένα προνόμιο το οποίο ανήκει αποκλειστικά σε μια περιορισμένη οικονομική τάξη. Ουσιαστικά παρατηρείται εντεινόμενη διεκδίκηση δικαιωμάτων, τα οποία συνδέονται άμεσα με την αγορά εργασίας. Χαρακτηριστικές είναι οι εκφράσεις της εποχής: «Άτομο ελεύθερο να κερδίσει χρήματα, να αποταμιεύσει, να αγοράσει γη». Ταυτόχρονα, δίνεται έμφαση στην αρχή της καθολικότητας των πολιτικών δικαιωμάτων. Στις απαρχές του 20ου αιώνα η ιδιότητα του πολίτη αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι των κοινωνικών ζητημάτων και των κοινωνικών δικαιωμάτων. Όλα τα παραπάνω περιστρέφονται γύρω από τα ατομικά δικαιώματα. Επί παραδείγματι, η μόρφωση η οποία αποτελεί κοινωνικό δικαίωμα είναι απαραίτητο προαπαιτούμενο της ατομικής ελευθερίας, βούλησης και θέλησης του ατόμου.

Οι ραγδαίες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές μεταβολές του 20ου αιώνα επηρέασαν την κοινωνική δομή. Ως εκ τούτου, η κοινωνική συνοχή εξαπλώθηκε από τη σφαίρα του συναισθήματος και του πατριωτισμού σ’ αυτή της υλικής απόλαυσης. Παρατηρείται μια ισχυροποίηση των ατομικών δικαιωμάτων στις υλιστικές ανάγκες του καταναλωτικού κοινού, οι οποίες παρουσιάζουν αυξομειώσεις σε σχέση με το παρελθόν. Η μείωση της ανισότητας ως προς την πρόσβαση στα υλικά αγαθά, οδηγούσε φαινομενικά στη συγκρότηση μιας κοινωνικής ευημερίας, άμεσα εξαρτωμένης από την ατομική ευζωία.

Όπως έχουμε αναφέρει, τα κοινωνικά δικαιώματα πρωτοεμφανίζονται στον 20ο αιώνα. Η γέννηση του κοινωνικού κράτους συνδέεται με τη συνταγματοποίηση μιας νέας γενιάς δικαιωμάτων, που δεν είναι άλλα από τα κοινωνικά. Άμεση προτεραιότητα και βασικός στόχος των κοινωνικών δικαιωμάτων η μείωση των ταξικών διαφορών.

Συγκρίνοντας το μεταπολεμικό κράτος με τα σύγχρονα, παρατηρούμε την έμφαση που δίνει το πρώτο στην ισορροπία μεταξύ ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων και διεύρυνση των κοινωνικών. Απώτερος σκοπός, ένα σταδιακό πέρασμα σε συνθήκες οικονομικής και κοινωνικής ισότητας, υπό την «ομπρέλα» ενός συστήματος κοινωνικής γαλήνης, ευημερίας και δικαιοσύνης. Από την άλλη, τα σύγχρονα κράτη εκκολάπτουν συνθήκες κοινωνικής ανισότητας στα πλαίσια ενός καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής και ταξικής ιεράρχησης.

Πολλοί θεωρητικοί ερμηνεύουν την ιδιότητα του πολίτη ως ένα μέσο καταπολέμησης της κοινωνικής ανισότητας. Θα πρέπει εδώ να δοθεί έμφαση στο ότι η ιδιότητα του πολίτη δεν στοχεύει στην πλήρη ισότητα. Ουσιαστικά η μοιρασιά των δικαιωμάτων πραγματοποιείται ανάλογα με την κοινωνική θέση που κατέχουν τα υποκείμενα στην κοινωνία. Από την παραπάνω θέση απορρέει πως η καθολικότητα δεν ισχύει. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των δικαιωμάτων. Η κοινωνική ανισότητα δεν μπορεί να αμβλυνθεί καθώς η ιδιότητα του πολίτη έχει απέναντί της το οικονομικό σύστημα. Ως επί το πλείστον, τα κοινωνικά δικαιώματα που απορρέουν μέσα από την ιδιότητα του πολίτη προσαρμόζονται στα πλαίσια του οικονομικού συστήματος. Σε συνάρτηση με τα παραπάνω, οι οικονομικές διαφορές που προκύπτουν μέσα σε ένα άνισα κατανεμημένο οικονομικό σύστημα, οδηγούν σε ταξικές διακρίσεις. Υπό αυτή την έννοια, η κοινωνική ανισότητα αποτελεί απαραίτητη ως και σκόπιμη προϋπόθεση από πλευράς κράτους, δίνοντας έμφαση στην ατομική ευθύνη.

B. Η κοινωνική ιδιότητα του πολίτη. Σύνδεση δικαιωμάτων και υποχρεώσεων

Ως κοινωνική ιδιότητα του πολίτη ορίζεται η ιδιότητα του πολίτη η οποία εστιάζει σε κοινωνικά δικαιώματα. Σύμφωνα με τον Marshall, η έννοια της ιδιότητας του πολίτη περιλαμβάνει κάποια βασικά συστατικά στοιχεία: Πρώτον, να κατέχει κάποιος την ιδιότητα του μέλος μιας εθνικής κοινότητας, τόσο με την τυπική όσο και με την ουσιαστική έννοια. Δεύτερον, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την έννοια αυτή. Τρίτον, προσπάθεια εδραίωσης της ισότητας στην κοινωνική θέση. Τέταρτον, ως έμπνευση και μέτρο αποτίμησης της προόδου, η οποία θα συνδυάζει ατομική ευημερία και κοινωνική συμμετοχή.

O Marshall πιστεύει αντίθετα από τους Μαρξιστές και τον Πολάνυι, ότι ο καπιταλισμός μπορεί να συνυπάρξει με την αναγνώριση της ιδιότητας του πολίτη στην εργατική τάξη και ότι η νομική ισότητα μπορεί να βοηθήσει την ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής χωρίς να χρειάζεται να ανατραπεί η κοινωνικοοικονομική ανισότητα.

Εκείνο βέβαια που κάνει φανερό ο Marshall είναι το πόσο δύσκολο ήταν να αναγνωρίσουν οι αστοί τους εργάτες ως νομικά ίσους και πόσο δύσκολο επίσης ήταν για αυτούς να βάλουν σαν προτεραιότητα την κοινωνική συνοχή σε βάρος του ατομικού τους κέρδους. Με άλλα λόγια για αυτούς έννοιες όπως κοινωνική δικαιοσύνη και προστασία των αδυνάτων δεν ήταν στις άμεσες προτεραιότητες τους.

Ορισμένοι μελετητές διερεύνησαν εκ βαθέων τη σχέση μεταξύ δικαιωμάτων και απαιτητών παροχών δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση μεταξύ δικαιωμάτων και δικαιωματικά απαιτητών παροχών (Drake, 2001). Οι απαιτητές παροχές σχετίζονται με τη συνδυασμένη πρόσβαση σε ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα.

Στο σύγχρονο αστικό κράτος η έννοια του πολίτη συνεπάγεται την εκπλήρωση καθηκόντων και υποχρεώσεων. Καθήκοντα και υποχρεώσεις που λειτουργούν ως αντιστάθμισμα των δικαιωμάτων, την πολυτέλεια των οποίων απολαμβάνει ο πολίτης. Σε κάθε περίπτωση, τα δικαιώματα συναποτελούνται από αστικά, κοινωνικά και πολιτικά τα οποία παραπέμπουν, αντίστοιχα, σε δικαιώματα περί ιδιοκτησίας, κοινωνικής προστασίας και ψήφου.

Η έννοια της κοινωνικής ιδιότητας του πολίτη επηρεάζει την κοινωνική στρωμάτωση. «Η θέση ενός ατόμου ως πολίτη θα ανταγωνίζεται, εάν όχι θα αντικαθιστά την ταξική του θέση» (Ε. Αndersen, 1990).  Κατ’ αυτόν τον τρόπο, τα κοινωνικά δικαιώματα στοχεύουν στην αποκαθήλωση της κοινωνικής τάξης από την κοινωνική οργάνωση.

Εργαλείο για την ουσιαστική εφαρμογή των κοινωνικών δικαιωμάτων αποτελεί η κοινωνική πολιτική, η οποία στοχεύει στις αρχές της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης.. Μέσω της εφαρμογής και των αποτελεσμάτων της, ενδυναμώνει ή αδυνατίζει η κοινωνική ιδιότητα του πολίτη. Επηρεάζεται λοιπόν, η ποιότητα της κοινωνικής ιδιότητας του μέλους, οι ευκαιρίες κοινωνικής συμμετοχής, η πρόσβαση σε κοινωνικές παροχές και το εύρος των υποχρεώσεων. Η κοινωνική διάσταση των δικαιωμάτων σχετίζεται με δικαιώματα ευημερίας, όπως η υγεία και η εκπαίδευση.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η κοινωνική ιδιότητα του πολίτη συγκροτείται από πολιτικά, αστικά και κοινωνικά δικαιώματα. Η ισορροπία μεταξύ αυτών συνιστάται ζωτική, καθώς σε αντίθετη περίπτωση ελλοχεύει κίνδυνος για την κοινωνική σταθερότητα.

Σε συνάρτηση με την ισορροπία μεταξύ των τριών μορφών δικαιωμάτων, όπως αναφέρθηκε πριν, η ποιότητα της ιδιότητας του πολίτη εξαρτάται εν τέλει και από την επίσης ισόρροπη διασφάλιση της ευημερίας που απορρέει από τα δικαιώματα, ατομικής και συλλογικής.

Όσον αφορά τη σύνδεση κοινωνικών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων , αυτή θεωρείται ως σημαντικός παράγοντας στην προσπάθεια για τον εντοπισμό της ουσίας στη σχέση μεταξύ δικαιωμάτων και ιδιότητας του πολίτη. Το κλειδί της σύνδεσης αυτής είναι οι προϋποθέσεις, μέσω των οποίων παραχωρούνται τα δικαιώματα. Η ισχύς και το περιεχόμενο κάθε δικαιώματος ξεχωριστά θέτουν τις κατάλληλες προϋποθέσεις- υποχρεώσεις, η εκπλήρωση των οποίων ανοίγουν εν τέλει το δρόμο για την παραχώρησή του.

Αντί Επιλόγου

«O νόμος για τη Φτώχεια ήταν βοήθεια, όχι απειλή για τον καπιταλισμό, γιατί απάλλασσε τη βιομηχανία από κάθε κοινωνική ευθύνη, εκτός από τη σύμβαση εργασίας, ενώ ακόνιζε την αιχμή της ανταγωνιστικότητας στην αγορά εργασίας. Η βασική εκπαίδευση ήταν, επίσης, βοήθεια γιατί αύξανε την άξια του εργάτη χωρίς να τον μορφώνει πάνω από το κοινωνικό του επίπεδο» (Marshall: 1997: 69).