Στάικος Ελευθέριος
Προπτυχιακός φοιτητής του τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου
Στο έργο του «Ψυχολογία των Μαζών και Ανάλυση του Εγώ», ο μεγάλος ψυχίατρος και εισηγητής της ψυχανάλυσης, Σίγκμουντ Φρόυντ (Sigmund Freud), επικεντρώνεται σε μια βαθειά ανάλυση του μαζικού φαινομένου, ανάγοντας την ασυνείδητη, ενστικτώδη, λιβιδινική (Libido) ενόρμηση του ανθρώπου σε θεμελιακή αιτία συγκρότησης αλλά και συντήρησης της ομάδας. Η ανάλυσή την οποία επιχειρεί, προφανώς εμφορείται από τον κεντρικό πυλώνα της σκέψης του περί διάκρισης του ψυχισμού σε τρία επίπεδα συνειδητότητας, γι’ αυτό άλλωστε και στηρίζεται πρώτα και κύρια στις ψυχικές διεργασίες που συμβαίνουν στο ασυνείδητο (Id) μέρος του μαζικού ατόμου.
Εκκινώντας από τις προγενέστερες ανθρωπολογικές μελέτες των Λε Μπόν και Μακ Ντούγκαλ, ο Φρόυντ, αντιλαμβανόμενος την σημασία που έδωσε ο μεν πρώτος στην αυξημένη δεκτικότητα της μάζας στην ηγετική υποβολή, καθώς και την σημασία των κοινών συλλογικών σημείων στην ανάλυση του δεύτερου, επιχείρησε την εμβάθυνση στα αίτια της εμφάνισης της μάζας και όχι στα «συμπτώματα» όπως χαρακτήριζε ο ίδιος τα προαναφερθέντα γνωσιοθεωρητικά σημεία αναφοράς των δύο ανθρωπολόγων.
Αναδεικνύοντας τον αρχηγό της όποιας μάζας –από την πλέον οργανωμένη έως την πλέον χαλαρή- ως το ασυνείδητο λιβιδινικό, ερωτικό αντικείμενο των ατόμων που εξουσιάζονται από αυτόν, προσδιορίζει τον τρόπο με τον οποίο ο Ηγέτης, αποκρυσταλλώνει αλλά και αναπαράγει την αμφίσημη συναισθηματικά σχέση πατέρα-υιού, μια σχέση που ενέχει οργανικά τόσο την ένταση του ανταγωνισμού για την διεκδίκηση της μητέρας, όσο και την αίσθηση της προστασίας και της αγάπης. Μία δίπολη σχέση σύγκρουσης και πάθους εν ολίγοις, στην οποία απαντάμε αφενός τον Πατέρα-Ηγέτη κι αφετέρου τους ακόλουθους-υιούς.
Κατά τον ίδιο τρόπο που ο πατέρας υποβάλλει την βούλησή του στα παιδιά του, ορίζοντας και κατευθύνοντας την συμπεριφορά τους, έτσι κι ο ηγέτης, αντλώντας από την εξιδανικευμένη περιβολή του τις αξιώσεις ισχύος του, αφαιρεί από την μάζα τις επιμέρους, ατομικές πρωτοβουλίες και επιβάλλει ανεπαίσθητα το συλλογικό αξιακό, το οποίο ανεξαρτήτως ηθολογικού πρόσημου, καθίσταται άκριτα αποδεκτό από τους πιστούς του.
Η αναγωγή του ηγέτη στο επίπεδο του αρχετυπικού πατέρα που συγκεντρώνει το σύνολο των υπερεξουσιών στα χέρια του, προκαλεί στο άτομο ένα αμφίσημο όπως προαναφέρθηκε αίσθημα, μέσα από το οποίο ο πατέρας ως πρότερο ερωτικό αντικείμενο, πλέον αποσεξουαλικοποιείται και κατορθώνεται ο εκ νέου προσδιορισμός του, ως η προβολή του ιδεώδους Εγώ του ατόμου στο πρόσωπο του ηγέτη. ‘Έτσι, ο ηγέτης παραμένει η συμβολική απεικόνιση της πατρικής επικυριαρχίας που χαίρει της αγάπης όλων των προστατευομένων του παιδιών, χωρίς να διατηρεί εντούτοις κάποια σεξουαλική πλέον επένδυση.
Το άτομο τώρα, ως μονάδα, αναγνωρίζοντας τον ανταγωνισμό που υπάρχει ανάμεσα σε αυτό και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, για την απόκτηση του πατέρα και το μονοπώλιο στη συναισθηματική ένωση μαζί του, συνειδητοποιεί την εξαιρετικά αδύναμη θέση του μέσα στο μεγάλο αριθμητικά σύνολο και εγκαταλείπει την όποια προσπάθεια να εξολοθρεύσει τους διεκδικητές του πατέρα. Εφόσον δεν μπορεί να τους σκοτώσει, αναγκαστικά συμβιβάζεται μαζί τους, ενώ επίσης στα πλαίσια αυτής της ανάγκης, μοιράζεται και την πατρική αγάπη.
Προκειμένου ωστόσο να συμβεί αυτή η σύνδεση και η αρμονική συμβίωση, αναγκαία συνθήκη αποτελεί η περιστολή της «ναρκισσιστικής φιλαυτίας», δηλαδή της έμμονης προσήλωσης του ατόμου στον εαυτό του, ώστε να μπορεί να ανέχεται τα αλλότριά του άτομα. Αυτή η υπέρβαση του ναρκισσισμού που δίνει την ώθηση στην δημιουργία λιβιδινικών δεσμών ανάμεσα όχι μόνο στο άτομο και τον ηγέτη του, αλλά και ανάμεσα στα διάφορα άτομα, θα επιφέρει την ταύτιση ανάμεσα στα μέλη της μάζας, τα οποία πλέον ομογενοποιούνται και συνδέονται μεταξύ τους με δεσμούς σχεδόν αδελφικούς, μιας και μοιράζονται τον ίδιον τοτεμικό πατέρα.
Οι ισχυροί, αρραγείς αυτοί συναισθηματικοί δεσμοί που επιτυγχάνονται ασυνείδητα εντός του μαζικού, δημιουργούν ένα αίσθημα εχθρότητας προς κάθε τι ξένο στα μέλη του συνόλου, που εύκολα αναδύεται όταν έρθουν σε επαφή με τα μέλη ενός άλλου συνόλου. Τότε, παρωθούμενη από το θυμοειδές και όχι το λογιστικό, εξαιτίας της απώλειας της ικανότητάς της να πράττει έλλογα, η μάζα με την κατάλληλη καθοδήγηση από τον ηγέτη της, μπορεί να εναντιωθεί στο ξένο σύνολο, ακόμα και με βίαιο τρόπο. Χαρακτηριστικά, ο Φρόυντ αναφέρει το παράδειγμα της Εκκλησίας: «Κατά βάση, κάθε θρησκεία, είναι μια παρόμοια θρησκεία αγάπης για όλους όσους συμπεριλαμβάνει, και κάθε θρησκεία είναι αδυσώπητη και αδιάλλακτη για όσους δεν εντάσσονται σε αυτήν».
Είναι αυτονόητο, πως όσο οι ισχυροί λιβιδινικοί δεσμοί συνεχίζουν να υφίστανται, τόσο πραγματώνεται η συνοχή της μάζας. Σε περίπτωση που ο ηγέτης κλονισθεί, ή κλονισθεί το αίσθημα αγάπης που αντλούν από αυτόν τα άτομα, διαρρηγνύεται αυτομάτως και η σχέση των ατόμων μεταξύ τους αλλά και η σχέση τους με τον οδηγό τους, καθώς το προστατευτικό, πατερναλιστικό πέπλο που μέχρι πρότινος έδενε το σύνολο, τώρα δεν υπάρχει.
Προς επίρρωση των θέσεών του, ο Φρόυντ παραθέτει στην πραγματεία του, δυο κλασικά παραδείγματα μαζικών τύπων οργάνωσης. Αναφέρει συγκεκριμένα την Εκκλησία και τον Στρατό, χαρακτηρίζοντας τες ως τεχνητές μάζες .
« Στην Εκκλησία» γράφει, «- και θα μας βόλευε να πάρουμε ως πρότυπο την Καθολική Εκκλησία- ισχύει, όπως και στον Στρατό, όσο και αν διαφέρουν κατά τα άλλα, ο ίδιος αντικατοπτρισμός (ψευδαίσθηση) ότι εκεί βρίσκεται ένας κυρίαρχος –στην Καθολική Εκκλησία ο Χριστός, στον Στρατό ο στρατηγός- που αγαπά με την ίδια αγάπη όλα τα άτομα της μάζας. Από την ψευδαίσθηση αυτήν εξαρτώνται τα πάντα. Αν καταρριφτεί, στον βαθμό που το επιτρέπει ο εξωτερικός καταναγκασμός, καταρρέουν πάραυτα τα πάντα, τόσο η Εκκλησία, όσο και ο Στρατός. {…}Μια ένδειξη προς την ίδια κατεύθυνση , δηλαδή ότι η ουσία της μάζας βρίσκεται στους λιβιδινικούς δεσμούς που περιέχει, προκύπτει και από το φαινόμενο του πανικού, το οποίο μπορεί να μελετηθεί καλύτερα στις στρατιωτικές μάζες. Ο πανικός δημιουργείται όταν διαλύεται μια τέτοια μάζα. Χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι δεν ακολουθείται πλέον καμία εντολή των ανωτέρων, και ότι ο καθένας φροντίζει για τον εαυτό του, χωρίς να νοιάζεται για τους άλλους. {…} Μπορούμε να πούμε, λοιπόν, ότι ο πανικός φόβος προϋποθέτει τη χαλάρωση των λιβιδινικών δεσμών της μάζας και αντιδρά σ’ αυτή δικαιολογημένα,{…}».
Η μαζική ψυχή, που όπως διαπιστώνει ο Φρόυντ, μοιράζεται αρκετά κοινά στοιχεία με τον ψυχισμό ενός νευρωτικού, είναι νομοτελειακά προορισμένη να διαλυθεί, καθώς όταν το ιδεώδες Εγώ του ατόμου, προβάλλεται στο Εγώ του ηγέτη, οξύνεται το χάσμα ένδον του ατομικού ψυχισμού, μεταξύ του Εγώ και του επιθυμητού Εγώ, με άλλα λόγια δηλαδή, μεταξύ του Είναι και του Επιθυμείν. Η όξυνση αυτή του χάσματος, δεν μπορεί παρά να ενέχει το στοιχείο του προσωρινού, όπως άλλωστε κατ’ αντιστοιχία στο όνειρο, η κατάλυση του εξωτερικού κόσμου και η κατίσχυση της ονειρικής πραγματικότητας, αποτελεί μόνο μια σύντομη διακοπή στην λειτουργία της Εγωτικής συνείδησης.
Παρά την κατοπινή αναίρεση αρκετών θέσεών του από την επιστημονική κοινότητα και παρά τον αφοριστικό χαρακτηρισμό της ψυχαναλυτικής θεωρίας του ως «πανσεξουαλική», ο Φρόυντ παραμένει ένας εκ των κορυφαίων μελετητών της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ως εκ τούτου, το έργο του πάνω στο μαζικό φαινόμενο δεν θα μπορούσε να παραλειφθεί. Μάλιστα, θα διατεινόταν κανείς πως η ανάγνωσή του αποτελεί αδήριτη συνθήκη για οιονδήποτε επιθυμεί να κατανοήσει σε βάθος τα γενεσιουργά αίτια αλλά και την συμπροφορά των απανταχού μαζικών ομάδων.
Βιβλιογραφία
Σίγκμουντ Φρόυντ, Τοτέμ και Ταμπού, Εκδόσεις Επίκουρος, 2013
Σίγκμουντ Φρόυντ, Ψυχολογία των Μαζών και Ανάλυση του Εγώ, Εκδόσεις Πλέθρον, 2014
Γκουστάβ Λε Μπόν, Ψυχολογία των Μαζών, Εκδόσεις Ζήτρος
