Νίκος Πουλαντζάς: ‘Η Κρίση των Δικτατοριών’

του Σίμου Ανδρονίδη

Ο Νίκος Πουλαντζάς, στο έργο του ‘Η Κρίση των Δικτατοριών’ (Πορτογαλία-Ελλάδα-Ισπανία), πραγματεύεται το πλαίσιο δράσης των στρατιωτικών δικτατοριών στις τρεις αντίστοιχες χώρες της Νότιας Ευρώπης, προσδιορίζοντας κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις, τις οικονομικές-κεφαλαιοκρατικές τάσεις,  την συγκρότηση σχέσεων εκπροσώπησης με κοινωνικές τάξεις και μερίδες τάξεων, (οι στρατιωτικές δικτατορίες απέκτησαν κοινωνική βάση), [1] το ρόλο των Ενόπλων Δυνάμεων, τις παραμέτρους που οδήγησαν στη ‘Μέτα-πολίτευση’ σε Ελλάδα, Πορτογαλία & Ισπανία.

Δίχως θεωρητικές αναφορές (αριστερού τύπου) που φέρουν τον τύπο ‘δικτατορία=φασισμός’,[2] (που αναπαράγονται και σήμερα) ο συγγραφέας της ‘Κρίσης των Δικτατοριών’, εστιάζει στην ανάδυση μίας τυπολογίας κράτους, η οποία, όντας στρατιωτική δικτατορία, δικτατορία πραγμάτευσης του εθνικού ‘κινδύνου’, δικτατορία που φέρει τις συνδηλώσεις ενός ιδιαίτερου πολιτικά, ελληνικού συναισθηματισμού,[3]  δεν παραπέμπει στον, κλασικού τύπου, φασισμό-ναζισμό.

Πραγματικά, εξόν του πλαισίου της φασιστικής ‘μονάδας’,[4] ο Νίκος Πουλαντζάς συν-διαλέγεται και στηλιτεύει  τις Τριτοδιεθνιστικές αντιλήψεις οι οποίες συμφύουν τα αντιδραστικά καθεστώτα με μία μορφή οικονομικής οπισθοδρόμησης, θέτοντας παράλληλα στο επίκεντρο  την κατεύθυνση που λαμβάνει η οικονομική ανάπτυξη την περίοδο της δράσης των στρατιωτικών δικτατοριών.

Αυτό που ο ίδιος θέτει ως την «σχέση (σ.σ: της ανάπτυξης) με την εκμετάλλευση των λαϊκών μαζών στη σημερινή ιμπεριαλιστική αλυσίδα».[5]

Μεταβαίνοντας  στο ρόλο των Ενόπλων Δυνάμεων  ως προσδιοριστικού παράγοντα, ( οι κορυφές των οποίων τείνουν να μεταβληθούν στο πρακτικό-πολιτικό ‘κόμμα’ της αστικής τάξης και των ηγεμονικών της μερίδων) τον ρόλο του κράτους ως ευρύτερου ιδεολογικού παράγοντα, ο Νίκος Πουλαντζάς ‘παίζει’ με τα όρια συγκεκριμένων αναλύσεων (με το ‘μύθο’ του πάντα φασισμού) για την κοινωνική-πολιτική ‘φύση’ των στρατιωτικών καθεστώτων.

Με μία εμβριθή ανάλυση, ο Νίκος Πουλαντζάς προσδιορίζει την θέση που λαμβάνουν οι συγκεκριμένες στρατιωτικές δικτατορίες στην ευρύτερη ιμπεριαλιστική αλυσίδα, τους προσίδιους ‘ιμάντες’ έκφρασης & μεταβίβασης ισχύος, την ιδεολογική αιτιότητα της δράσης: αποτροπή του κινδύνου.

Αναφέρεται στις κοινωνικές-ταξικές αντιθέσεις-αντιφάσεις που διαπερνούν τα στρατιωτικά καθεστώτα, στις εσωτερικές ρηγματώσεις, στις λαϊκές δράσεις που ‘επιταχύνουν’ την εκδήλωση των εσωτερικών και μη κοινωνικών αντιθέσεων που διαπερνούν και ρηγματώνουν τους διαμεσολαβητικούς μηχανισμούς του/των καθεστώτων.

Σε αυτό το πλαίσιο, η εξέγερση[6] του Πολυτεχνείου, τον Νοέμβριο του 1973, δεν οδηγεί σε μία αυτόματη ή ‘αυτοματοποιημένη’ πτώση του στρατιωτικού καθεστώτος παρά επιταχύνει τις αντιφάσεις που το διέπουν, θέτει τα όρια της πολιτικής ‘φιλελευθεροποίησης’, (η διαδικασία ‘φιλελευθεροποίησης’ συνιστά μία ιδιαίτερη ‘τομή’ στη συνέχεια’), προκαλώντας την όξυνση τους, καθώς και τις διαδικασίες εσωτερικής ανακατάταξης-μεταβολής.

Το ‘πραξικόπημα’ μέσα στο πραξικόπημα του ταξίαρχου Ιωαννίδη λειτουργεί με τους όρους της επανιεράρχησης προτεραιοτήτων ή με τους όρους της επανεθυγράμμισης με το επίδικο της κοινωνικής & πολιτικής σταθεροποίησης.

Το εσωτερικό ‘μίκρο-προνουντσιαμέντο του ταξίαρχου Δημήτριου Ιωαννίδη δύναται να αναπαράγει και ‘φιλτράρει’ εκ νέου την ιδεολογία τμημάτων του κοινωνικού μικροαστισμού (και όχι μόνο): ο εθνικός, (ο ‘αναρχικός αντικομμουνισμός’), από ‘μύθος’ καθίσταται εκ νέου πραγματικότητα, φέροντας εκ νέου τις σημάνσεις του κοινωνικού στο πολιτικό: αυτό που επιχειρείται είναι μία ανασυγκρότησης της κοινωνικής συμμαχίας μεταξύ μερίδων της μικροαστικής τάξης με μερίδες του άρχοντος αστικού μπλοκ, πάνω στο ‘έδαφος’, (διαμέσου των Ενόπλων Δυνάμεων και μηχανισμών ‘μίκρο’-εξουσίας), της κοινωνικής ‘απειλής’ και της απόκρουσης της, της απόκρουσης αυτού που δύναται να νοηματοδοτηθεί ως ανά-κληση, επαναφορά της κοινωνικής ‘Εαμοποίησης’.

Η δικτατορία των Συνταγματαρχών, επαναθέτει και συναντά εκ νέου τα όρια της, το άλλο συμπυκνωμένο ‘κράτος’ των συμπυκνωμένων αποκρίσεων: δράση επί της  δράσης, κοινωνική-ιδεολογική γλώσσα ως ‘είδωλο’ αποκοπής.

Η εξέγερση, (η λαϊκή-εργατική κινητοποίηση στην Αθήνα), αποκαλύπτει εσωτερικές ρηγματώσεις οι οποίες φέρουν και την σήμανση ενός Πουλαντζικού Κράτους εκτάκτου ανάγκης: την ‘σχετική αυτονομία’ ως επιδίωξη ισορροπίας κοινωνικών δυνάμεων, ως δράση, ως πρόσληψη των διεθνών, γεωπολιτικών εξελίξεων.

Το Κράτος εκτάκτου ανάγκης αναφέρει και αναφέρεται, διαμεσολαβεί εκφράζοντας την κανονικοποιημένη ισχύ.. Η λειτουργία της στρατιωτικής δικτατορίας ως προσίδιου Κράτους εκτάκτου ανάγκης φέρει την διττότητα, ή την συνάρθρωση επάλληλης λειτουργίας των ιδεολογικών και των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους.

Αν οι κατασταλτικοί μηχανισμοί, και ιδίως οι Ένοπλες Δυνάμεις συγκροτούν την περιώνυμη ‘αιχμή του δόρατος’, οι ιδεολογικοί μηχανισμοί λειτουργούν ως το ‘ακουστικό τοιχίο’ του στρατιωτικού καθεστώτος, το μεταίχμιο που δεν μεταβάλλει το στρατιωτικό σε πολιτικό στοιχείο παρά το επιφέρει ως τέτοιο.. Το Κράτος εκτάκτου ανάγκης προσδιορίζει τους λόγους του αυταρχισμού, μία βία προς.

Η αναλυτική του Νίκου Πουλαντζά θέτει στο επίκεντρο την οριακότητα των διαδεδομένων λόγων-‘μυθευμάτων’, (το Πολυτεχνείο ως ‘τερματικός σταθμός’), διερευνώντας παράλληλα τις συνδηλώσεις της ‘Μέτα-πολίτευσης’ στις χώρες της Νότιας Ευρώπης, ‘Μετά-πολίτευση’[7] ως μετάβαση & ως όριο, ως ‘επαναοικειοποίηση’ της ‘Πολιτειότητας’.  Το ίδιο το πρόταγμα-επίδικο της μετάβασης αφορά και τις περιπτώσεις της Ισπανίας και της Πορτογαλίας..

Τώρα, ‘επιστρέφοντας’ στα της στρατιωτικής δικτατορίας, θα λέγαμε πως  το κράτος την περίοδο εμπέδωσης της στρατιωτικής δικτατορίας, προσδιορίζεται ως «ιμάντας» διαμεσολάβησης της ισχύος, λειτουργώντας υπό του όρους μίας προσίδιας  ‘αυτονομίας’.

Όπως επισημαίνει ο Νίκος Πουλαντζάς: «Μπροστά στην αστάθεια και την ανισορροπία των ταξικών σχέσεων που αντιστοιχούν στο εν γένει Κράτος Εκτάκτου ανάγκης, το δικτατορικό κράτος αποκτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της σχετικής αυτονομίας του καπιταλιστικού κράτους: εδώ έχουμε μια ιδιόμορφη σχετικά αυτονομία σε σχέση με τη μια ή την άλλη μερίδα του άρχοντος συγκροτήματος, αναγκαία στο κράτος προκειμένου να διασφαλίσει την ασταθή ισορροπία συμβιβασμών πάνω στην οποία βασίζεται και η ηγεμονία μιας τάξης ή μερίδας πάνω στις άλλες-στο πλαίσιο του άρχοντος συγκροτήματος- και η κυριαρχία του συνόλου πάνω στις λαϊκές μάζες».[8]

Η σχετική αυτονομία ενός κράτους εκτάκτου ανάγκης, ‘φιλτράρει’ & ταυτόχρονα ‘διαμεσολαβεί’ (εξωτερικεύει) τις κοινωνικές αντιθέσεις-αντιφάσεις (και μεταξύ μερίδων του άρχοντος αστικού μπλοκ), λειτουργεί με τους όρους της ανασυγκρότησης-αναδιαμόρφωσης «μίκρο–στηριγμάτων», ‘αυτονομείται’ ως λόγος και ως λογική, ιδεολογικοποιώντας & αρθρώνοντας το πρόταγμα: παράλληλα με την αυτονομία, η εθνική-κοινωνική «ένωση».

«Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της σχετικής αυτονομίας» του, όπως αναφέρει ο Νίκος Πουλαντζάς, συντίθενται από «ιμάντες»-μηχανισμούς προβολής αξιώσεων, συνέχειας και τομής επί των κοινωνικών-ταξικών αντιφάσεων, πρόσληψης της κοινωνικής σύγκρουσης λειτουργώντας το ίδιο ως κοινωνική «σύγκρουση», προσιδιάζοντας στη λειτουργία του συμπυκνωμένου κράτους: κράτος εκτάκτου ανάγκης ή συμπυκνωμένο κράτος το οποίο συμπυκνώνει τις αξιώσεις αναδιοργάνωσης της αστικής (ενδο-αστικής) ηγεμονίας, υπό τα όρια της αλληλουχίας του εφικτού: κράτος το οποίο δύναται να δράσει ως κατοπτρικό ‘είδωλο’ κοινωνικών εντυπώσεων-προσδοκιών,  στις απολήξεις του ορίου, ‘αυτόνομο’ ως διαμεσολάβηση, ανατροπή, ‘έκθεση’ στο ταξικό φίλτρο..

Το έργο του Νίκου Πουλαντζά προσφέρει μία ανάλυση της τυπολογίας του κράτους, δίδοντας ένα χρήσιμο υπόδειγμα των μεταβολών-μετασχηματισμών της μορφής κράτους (και της επακόλουθης προβολής συγκεκριμένων όσο και ιδιαίτερων πολιτικών-ιδεολογικών χαρακτηριστικών).

Το δοκίμιο  δύναται να αναγνωστεί ως πραγματεία για τον κρισιακό μετασχηματισμό του κράτους, από κοινού (ερευνητική-ερμηνευτική πρόκληση) με το έργο του Γερμανού κοινωνιολόγου Wolfgang Streeck, ‘Κερδίζοντας Χρόνο. Η καθυστερημένη κρίση του δημοκρατικού καπιταλισμού’.

Σε αυτό το πλαίσιο, δύναται  επίσης να αναγνωστεί με το πρόσφατο άρθρο περί δικτατορίας των συνταγματαρχών ως ουσιαστικού & πολιτικού βήματος εκσυγχρονισμού, του καθηγητή Στάθη Καλύβα.

Σε μία άχρονη μετατόπιση, στην αναλυτική του Στάθη Καλύβα, το πέρασμα στην ‘Μέτα-πολίτευση’ καθίσταται ‘αυτόματη’ συνέπεια της επιβολής της στρατιωτικής δικτατορίας, (η ιδιαίτερη συμβολή της), ωσάν να αίρεται το φορτισμένο πλαίσιο των κοινωνικών κινήσεων- συνθηκών-πολιτικών πράξεων-ιδεολογικών λόγων.

Η αναλυτική πλαισίωση του Στάθη Καλύβα φέρει τις συνηχήσεις της εμπλόκισης: ένα στρατιωτικό ‘πείραμα’ (με όψεις ‘φιλελευθεροποίησης’), και από εκεί, η δημοκρατία.. Η στρατιωτική δικτατορία αναδεικνύεται ως  ‘σύνθημα’.

Γράφει ο Νίκος Πουλαντζάς: «Όπως μια μορφή Κράτους Εκτάκτου Ανάγκης (φασισμός, δικτατορία, βοναπαρτισμός) δεν μπορεί να προκύψει από ένα δημοκρατικό κράτος από δρόμο συνεχόμενο και γραμμικό, με διαδοχικά και ανεπαίσθητα περίπου στάδια, έτσι και ένα δημοκρατικό-κοινοβουλευτικό κράτος δεν μπορεί να προκύψει, με τον ίδιο τρόπο, από μια μορφή Κράτους Εκτάκτου ανάγκης».[9]

————————————————

[1] Σε αυτό το πλαίσιο, θεωρούμε λανθασμένη την άποψη που εκφράζει ο Νίκος Πουλαντζάς περί απομόνωσης των στρατιωτικών δικτατοριών.. Δεν δύναται να παραγνωριστεί ο δείκτης της κοινωνικοποίησης τους (διαφορετικός μεταξύ Ισπανίας, Πορτογαλίας και Ελλάδας)  και της επιδίωξης συγκρότησης κοινωνικών συμμαχιών.. Σε αυτήν την περίπτωση, ο συγγραφέας αναφέρεται στην προοδευτική απομόνωση στην Πορτογαλία και στην Ισπανία, και σε μία αρχική ή άμεση έναρξη της διαδικασίας απομόνωσης της δικτατορίας στην Ελλάδα.. Θεωρούμε πως η απώλεια κοινωνικής υποστήριξης αποτελεί «προϊόν» σύνθετων εξελίξεων.. Η θεωρητική αυτή επαγωγή κινδυνεύει να υποπέσει στην «παγίδα» της απολυτοποίησης της βίας: οι στρατιωτικές δικτατορίες, όντας απομονωμένες, δια-κρατούσαν την εξουσία, απλά και μόνο με την επίκληση και την άσκηση βίας..

[2] Ο Νίκος Πουλαντζάς, στο έργο του ‘Πολιτική Εξουσία & Κοινωνικές Τάξεις’, παραπέμποντας στον Αντόνιο Γκράμσι, αναφέρει: «Ο φασισμός θεωρείται απ’ τον Γκράμσι σαν ο ιδιαίτερος καισαρισμός των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών σχηματισμών», βλέπε σχετικά, Πουλαντζάς Νίκος, ‘Πολιτική Εξουσία & Κοινωνικές Τάξεις’, Μετάφραση: Χατζηπροδρομίδης Λ.,  τόμος β’, γ’ έκδοση, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 1982, σελ. 163.

[3] Το σύνθημα-σύμβολο της στρατιωτικής δικτατορίας των συνταγματαρχών, το ‘Ελλάς-Ελλήνων-Χριστιανών’, καθίσταται η ιδεολογική προμετωπίδα του καθεστώτος, όψη «πλευρικής»  κοινωνικής νομιμοποίησης-επανανομιμοποίησης, τομή και ανάδυση του ιδεολογικού-ιδεολογικοποιημένου κράτους, αναπαράσταση και επιδίωξη συγκρότησης κοινωνικών συμμαχιών.. Η συμβολοποίηση του καθεαυτά εθνικού εδράζεται, φέρει & δύναται να συμπυκνώσει το εύρος του προσίδιου αντικομμουνισμού, τις πλαισιώσεις ενός ‘αυταρχικού κρατισμού’ που συγκροτεί εκ νέου τον  «εμφύλιο» με και δίχως τον εμφύλιο πόλεμο.. Θα μπορούσαμε να αναλύσουμε την στρατιωτική δικτατορία όχι απλά ως κατάληξη του γνωστού, μετεμφυλιακού δρόμου, αλλά ως ανά-κληση και εκ νέου συγκρότηση του κοινωνικού-ιδεολογικού «εμφύλιου» (δίχως τα στρατιωτικά πεδία μάχης) ως συμβολικό Κράτος Εκτάκτου Ανάγκης (Νίκος Πουλαντζάς)..

[4] Το Κράτος εκτάκτου ανάγκης ως στρατιωτική δικτατορία, δύναται να ενσωματώσει και ενσωματώνει «ορισμένα φασιστικά στοιχεία»,  δίχως όμως να εμπίπτει στην αναλυτική κατηγορία του φασισμού. Βλέπε σχετικά, Πουλαντζάς Νίκος, ‘Η Κρίση των Δικτατοριών (Πορτογαλία-Ελλάδα-Ισπανία), Μετάφραση: Αγριαντώνη Χριστίνα, Αποστολόπουλος Αποστόλης, Επιμέλεια: Ελεφάντης Άγγελος, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς/Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2006, σελ. 71.

[5] Βλέπε σχετικά, Πουλαντζάς Νίκος, ‘Η Κρίση των Δικτατοριών (Πορτογαλία-Ελλάδα-Ισπανία)…ό.π., σελ. 19.

[6] Στον ιδεότυπο-φαντασιακό της ευρύτερης Αριστεράς (και φοιτητικών οργανώσεων),  το Πολυτεχνείο (παραπέμποντας στον όρο των  Μητροπούλου-Κομνηνού), χαρακτηριστικά «μυθοποιημένης ανταρσίας».. Το Πολυτεχνείο καθίσταται πλέγμα-πλαίσιο στην αλληλουχία ενός ιστορικού-δι-ιστορικού αντιστασιακού αφηγήματος, στις απολήξεις του λόγου της Αριστεράς συμβάλει στη συγκρότηση μίας νέας γενιάς της Αντίστασης, αναπαρίσταται στους συμβολισμούς του ‘Εδώ Πολυτεχνείο’ αλλά και του ‘μετά’, προσδιορίζεται ως η ‘ατελεύτητη’ πορεία, το μη-‘δεδικαίωται’, η υπόμνηση-συνδήλωση: «κουφάλες δεν ξοφλήσαμε», ως τόπος  του πολιτικού-πολιτισμικού νοήματος.. Για την ευρύτερη Αριστερά η εξέγερση του Πολυτεχνείου (και ο αντίκτυπος της όσον αφορά την διατήρηση του δικτατορικού καθεστώτος), συνιστά το ΄μύθευμα’ εντός της ‘μυθολογίας’, ήτοι την ανάδυση-αποκρυστάλλωση επάλληλων συμβολισμών, σφαίρα του «μοναδικά» εφικτού.. Με έναν ιδιαίτερο τρόπο, η περιώνυμη ‘γενιά του Πολυτεχνείου’ ‘συγκροτείται’ ως η επιτομή  της πολιτικής-ιστορικής νομιμοποίησης.. Για την έννοια της «μυθοποιημένης ανταρσίας» στη σφαίρα του ελληνικού Μεταπολιτευτικού κινηματογράφου  (με αναφορές στο έργο του Θεόδωρου Αγγελόπουλου),  βλέπε σχετικά, Κομνηνού Μαρία, ‘Από την αγορά στο θέαμα. Μελέτη για τη συγκρότηση της δημόσιας σφαίρας και του κινηματογράφου στη σύγχρονη Ελλάδα, 1950-2010, Εκδόσεις Παπαζήση, χ.χ., σελ. 168-169.

[7] Η «δημοκρατική τομή», όπως αναφέρει ο Νίκος Πουλαντζάς.  Στην ελληνική περίπτωση, το περιώνυμο & γραμμικό σύνθημα (το σύνθημα ως πολιτικό ‘σύμβολο’ και ιδεολογικός λόγος) ‘η χούντα δεν τελείωσε το 73’, παραγνωρίζει την δυνατότητα της «δημοκρατικής τομής», (και με αντιφάσεις) το εύρος της πολιτικής-πολιτειακής μετάβασης-διάβασης, τον μη-γραμμικό τρόπο με τον οποίο συντελείται-επιτελείται η μετάβαση από ένα Κράτος εκτάκτου ανάγκης σε μία μορφή δημοκρατικού-κοινοβουλευτικού κράτους, σύμφωνα και με την ανάλυση του Νίκου Πουλαντζά.. Η περίοδος της Μεταπολιτευτικής θέσμισης, συνιστά περίοδο όπου «η πολιτική σκηνή αφορά τις συγκεκριμένες τροποποιήσεις της κομματικής εκπροσώπησης σε σχέση με την ανοικτή ή διακηρυγμένη δράση των κοινωνικών δυνάμεων». Βλέπε σχετικά, Πουλαντζάς Νίκος, ‘Πολιτική Εξουσία & Κοινωνικές Τάξεις…ό.π., σελ. 198..

[8] Βλέπε σχετικά, Πουλαντζάς Νίκος, ‘Η Κρίση των Δικτατοριών…ό.π.,’ σελ. 101.

[9] Βλέπε σχετικά, Πουλαντζάς Νίκος, ‘Η Κρίση των Δικτατοριών’, (Πορτογαλία-Ελλάδα-Ισπανία)…ό.π., σελ. 81.