Ευαγγελάτου Ρέα, Ψυχολόγος του Ψυχοπαιδαγωγικού Κέντρου «Πνοή» Περιστερίου,
του Κοινωνικού Φορέα Κ.Σ.Δ.Ε.Ο «ΕΔΡΑ»
Οι γονείς μπορούν να μεγαλώσουν παιδιά που να είναι υπεύθυνα, αυτοπειθαρχημένα και συνεργάσιμα. Μπορούν να εγκαθιδρύσουν και να διατηρήσουν μια συνολική, ουσιαστική σχέση με τα παιδιά τους που στηρίζεται στο σεβασμό και την αποδοχή.
Αποδοχή
Όλοι οι γονείς είναι πρόσωπα που πότε πότε έχουν δύο διαφορετικά είδη συναισθημάτων απέναντι στα παιδιά τους: αποδοχής και μη αποδοχής. Κάποιες συμπεριφορές του παιδιού μπορούν να τις αποδεχτούν εύκολα, ενώ κάποιες άλλες όχι. Αυτό έχει να κάνει τόσο με το γονέα, όσο και με το παιδί, αλλά και με την κατάσταση. Είναι σημαντικό οι γονείς να αναγνωρίζουν κάθε φορά τι αισθάνονται. Ένα παιδί μπορεί να αντιληφθεί αν ο γονέας δείχνει ανειλικρινή αποδοχή. Στην περίπτωση που το παιδί συναντά αποδοχή που του φαίνεται ψεύτικη, παίρνει αντιφατικά μηνύματα, βρίσκεται σε δίλημμα και νιώθει απογοητευμένο και ανήσυχο.
Ποιός έχει το πρόβλημα;
Μια βασική αρχή είναι να κατανοούν οι γονείς τίνος είναι κάθε πρόβλημα που προκύπτει.
Τίνος είναι τα παρακάτω προβλήματα;
Το παιδί χασομερά, ενώ ο γονέας βιάζεται.
Ο έφηβος βάζει τη μουσική τόσο δυνατά που οι γονείς δε μπορούν να ακούσουν ο ένας τον άλλο.
Το παιδί έχει απορριφθεί από κάποιο φίλο του.
Το παιδί είναι θυμωμένο με το δάσκαλό του.
Ο έφηβος είναι δυστυχισμένος, γιατί είναι υπέρβαρος.
Όταν το πρόβλημα ανήκει στο γονέα, πρέπει εκείνος να προσπαθήσει να τροποποιήσει τη συμπεριφορά που το προκαλεί. Οι συμπεριφορές του παιδιού που είναι μη αποδεκτές από το γονέα, είναι αυτές που παρεμβαίνουν στα δικαιώματά του ή τον εμποδίζουν να ικανοποιήσει τις ανάγκες του.
Όταν το πρόβλημα ανήκει στο παιδί, οι ανάγκες του δεν ικανοποιούνται, είναι δυστυχισμένο ή απογοητευμένο. Το παιδί μπορεί να βιώνει προβλήματα στη δική του ζωή, ανεξάρτητα και έξω από τη ζωή του γονέα.
Οι γονείς συχνά μπαίνουν στον πειρασμό να επέμβουν και να λύσουν το πρόβλημα του παιδιού, χωρίς να το αφήνουν να βρει τις δικές του λύσεις.
Η επικοινωνία της αποδοχής
Ένα παιδί που βιώνει την αποδοχή των γονιών του μπορεί να μεγαλώσει, να αναπτυχθεί, να κάνει εποικοδομητικές αλλαγές, να μάθει να λύνει προβλήματα, να γίνει δημιουργικό. Όταν ενας γονέας δείχνει την αποδοχή του στο παιδί, του δίνει την ελευθερία να μοιραστεί τα συναισθήματα και τα προβλήματά του. Η αποδοχή χρειάζεται να εκφράζεται και να εκδηλώνεται ενεργητικά, με λόγια ή ακόμα και χωρίς λόγια.
Επικοινωνία γονέων και παιδιών
Ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους αντίδρασης στα μηνύματα συναισθημάτων των παιδιών ή στα προβλήματά τους είναι τα απλά ανοίγματα επικοινωνίας, η πρόσκληση να πουν περισσότερα. «Καταλαβαίνω», «Πες μου γι’ αυτό», «Θα ήθελες να μιλήσεις γι’ αυτό;», «Αυτό φαίνεται να είναι σημαντικό για εσένα».
Ένας ακόμα πιο αποτελεσματικός τρόπος αντίδρασης στα παιδιά όταν εκείνα έχουν κάποιο πρόβλημα είναι η ενεργητική ακρόαση. Είναι ένας τρόπος εμπλοκής του αποστολέα με τον παραλήπτη του μηνύματος, όπου είναι και οι δύο ενεργητικοί στη συζήτηση.
Ενεργητική Ακρόαση
Ένα παιδί επικοινωνεί με τους γονείς του όταν έχει κάποια ανάγκη, όταν θέλει κάτι, όταν έχει ένα συναίσθημα για κάτι, όταν αισθάνεται δυσφορία, όταν είναι ενοχλημένο με κάτι.
Όταν ο γονέας παίρνει ένα μήνυμα από το παιδί, θα πρέπει να μπορέσει να καταλάβει το νόημά του. Είναι σημαντικό να το αντιληφθεί με ακρίβεια, χωρίς να το παρερμηνεύσει.
Στην ενεργητική ακρόαση ο παραλήπτης προσπαθεί να καταλάβει τι αισθάνεται ο αποστολέας και τι σημαίνει το μήνυμά του. Έπειτα εκφράζει με δικά του λόγια αυτό που κατάλαβε και το στέλνει πίσω για επιβεβαίωση στον αποστολέα. Δε στέλνει ένα δικό του μήνυμα, όπως αξιολόγηση, γνώμη, συμβουλή ή επιχείρημα. Ανατροφοδοτεί ό,τι άκουσε, τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο.
Ωφέλη της ενεργητικής ακρόασης
Προωθεί μια ζεστή σχέση γονέα – παιδιού. Τα παιδιά απελευθερώνονται από ενοχλητικά συναισθήματα όταν τα εκφράζουν ανοιχτά. Τα παιδιά φοβούνται λιγότερο τα αρνητικά συναισθήματα. Διευκολύνει τη λύση του προβλήματος από το ίδιο το παιδί. Κάνει το παιδί πιο πρόθυμο να ακούσει τις σκέψεις και τις ιδέες των γονιών του.
Όταν ο γονέας έχει το πρόβλημα
Κάποιες συμπεριφορές του παιδιού επηρεάζουν το γονέα και απειλούν τις ανάγκες του.
Τα μηνύματα που στέλνουν οι γονείς σε τέτοιες περιπτώσεις είναι μηνύματα λύσης, λένε στο παιδί τι πρέπει, τι οφείλει ή τι έχει υποχρέωση να κάνει. Μπορεί να είναι μηνύματα εντολής ή καθοδήγησης, προειδοποίησης ή επίπληξης, παραίνεσης ή διδαχής, συμβουλής ή προσφοράς λύσης. «Κλείσε τη μουσική», «Δεν πρέπει να φέρεσαι έτσι», «Γιατί δεν πας έξω να παίξεις;»
Άλλα μηνύματα μπορεί να είναι κριτική για το παιδί και να περιλαμβάνουν κατηγορία, ερμηνεία, χαρακτηρισμούς ή ταπείνωση. «Είσαι κακομαθημένος», «Είσαι χαζή», «Τα καλά παιδιά δεν το κάνουν αυτό».
Εγώ-Μηνύματα
Με ένα εγώ-μήνυμα ο γονέας λέει απλά στο παιδί πώς κάνει τον ίδιο να νιώθει κάποια μη αποδεκτή συμπεριφορά: «Δε μου αρέσει να παίζω, όταν είμαι κουρασμένος», «Πόνεσα και δε μου αρέσει να με κλωτσάς», «Νιώθω απογοητευμένος όταν έρχομαι να σε πάρω και δεν είσαι εκεί». Το εγώ-μήνυμα είναι προσανατολισμένο στο γονέα και δηλώνει ένα γεγονός που αφορά το γονέα, ενώ το εσύ-μήνυμα είναι προσανατολισμένο στο παιδί και το εκλαμβάνει ως αξιολόγηση: «Δεν πρέπει να το κάνεις αυτό», «Αν δε σταματήσεις, τότε…»
Τα εγώ-μηνύματα αποτελούνται από τρία μέρη: 1) μια περιγραφή της μη αποδεκτής συμπεριφοράς 2) Το συναίσθημα του γονέα 3) Τη συγκεκριμένη επίδραση που έχει η συμπεριφορά στο γονέα.
Είναι ειλικρινή και πολύ λιγότερο απειλητικά από το υπονοούμενο ότι υπάρχει κάτι κακό στο παιδί. Τοποθετούν στο παιδί την ευθύνη αλλαγής της συμπεριφοράς του. Βοηθούν το παιδί να ωριμάσει, καθώς του δείχνουν ότι ο γονέας το εμπιστεύεται να αντιμετωπίσει την κατάσταση και να σεβαστεί τις ανάγκες του. Η ειλικρίνεια και το να είναι κάποιος ανοιχτός ευνοούν την οικειότητα – μια αληθινά διαπροσωπική σχέση.
Αλλαγή του περιβάλλοντος
Η αλλαγή του περιβάλλοντος χρησιμοποιείται περισσότερο με βρέφη και νήπια ως τρόπος αλλαγής της μη αποδεκτής συμπεριφοράς.
- Εμπλουτισμός του περιβάλλοντος με ενδιαφέρουσες ασχολίες
- Μείωση ερεθισμάτων του περιβάλλοντος κυρίως πριν την ώρα του ύπνου και του φαγητού
- Απλοποίηση του περιβάλλοντος ώστε να είναι πιο εύκολο και ασφαλές
- Περιορισμός του χώρου του παιδιού
- Διασφάλιση ενός ακίνδυνου και πιο ασφαλούς περιβάλλοντος
- Υποκατάσταση μιας δραστηριότητας με κάποια άλλη
- Προετοιμασία του παιδιού για αλλαγές στο περιβάλλον του με συζήτηση
- Έγκαιρος προγραμματισμός
Συγκρούσεις γονέων-παιδιών
Όλοι οι γονείς αντιμετωπίζουν καταστάσεις όπου ούτε η αντιπαράθεση ούτε οι αλλαγές στο περιβάλλον αλλάζουν τη συμπεριφορά του παιδιού. Αυτές οι καταστάσεις είναι αναπόφευκτες και στην ουσία αφορούν τις συγκρούσεις μεταξύ των αναγκών των γονέων και των αναγκών του παιδιού. Η σύγκρουση δεν είναι απαραίτητα κάτι κακό. Υπάρχει σε κάθε σχέση. Ο τρόπος επίλυσης των συγκρούσεων είναι ίσως ο πιο κρίσιμος παράγοντας στις σχέσεις γονέων – παιδιών.
Συνήθως οι συγκρούσεις επιλύονται με έναν από αυτούς τους τρόπους:
Στη μία περίπτωση, ο γονέας αποφασίζει ποια πρέπει να είναι η λύση και την ανακοινώνει στο παιδί. Αν η λύση δεν αρέσει στο παιδί, ο γονέας προσπαθεί να πείσει το παιδί ή να το συμμορφώσει ασκώντας δύναμη και εξουσία. Το παιδί δεν έχει κίνητρο για να εφαρμόσει τη λύση, εξαναγκάζεται και νιώθει θυμό και δυσαρέσκεια, ενώ ο γονέας δυσκολεύεται να επιβάλλει την απόφασή του. Στην άλλη περίπτωση, ο γονέας μπορεί να έχει ή και να μην έχει μια λύση. Αν έχει, μπορεί να πείσει το παιδί να τη δεχτεί. Το παιδί έχει τη δική του λύση και προσπαθεί να πείσει το γονέα να την αποδεχτεί. Αν ο γονέας αντισταθεί, το παιδί προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τη δύναμή του για να συμμορφώσει το γονέα, που στο τέλος υποχωρεί. Το παιδί μαθαίνει πώς να χρησιμοποιεί εκρήξεις θυμού για να ελέγξει το γονέα και μαθαίνει ότι οι ανάγκες του είναι πιο σημαντικές από τις ανάγκες οποιουδήποτε άλλου.
Επίλυση Συγκρούσεων
Η μέθοδος «μη-ήττας» χρησιμοποιείται για την επίλυση συγκρούσεων μεταξύ ατόμων που κατέχουν ίση ή περίπου ίση εξουσία. Οι συγκρούσεις επιλύονται χωρίς να κερδίζει ο ένας και να χάνει ο άλλος. Κερδίζουν και οι δύο, επειδή η λύση είναι αποδεκτή και από τους δύο.
Σε μια κατάσταση σύγκρουσης αναγκών ανάμεσα στο γονέα και το παιδί, ο γονέας ζητά από το παιδί να συνεργαστεί μαζί του σε μια κοινή προσπάθεια για κάποια λύση αποδεκτή και από τους δύο. Ο ένας ή και οι δύο μπορεί να προσφέρουν πιθανές λύσεις. Τις αξιολογούν και τελικά παίρνουν μια απόφαση για μια λύση αποδεκτή και από τους δύο. Δε χρειάζεται να «ρίξει» ο ένας τον άλλο ούτε απαιτείται εξουσία για την επιβολή συμμόρφωσης.
Η μέθοδος «μη-ήττας» είναι αποτελεσματική, γιατί δημιουργεί μεγαλύτερο κίνητρο στο παιδί για να εκτελέσει την απόφαση.
Συμμετέχει και το ίδιο το παιδί στην απόφαση, έχει δεσμευτεί με τη λύση και αισθάνεται την ανάγκη να την εκτελέσει.
Οι λύσεις που έχουν βρεθεί από κοινού είναι πιο δημιουργικές και αποτελεσματικές. Ικανοποιούν τις ανάγκες τόσο του γονέα όσο και του παιδιού.
Όταν συμφωνούν ο γονέας και το παιδί σε μια λύση, δεν ανταγωνίζεται ο ένας τον άλλο, η σχέση τους ενδυναμώνεται και σέβεται ο ένας τις ανάγκες του άλλου.
Ενθαρρύνει το παιδί να σκέφτεται. Το παιδί νιώθει ότι ο γονέας το εμπιστεύεται και το μεταχειρίζεται ως ίσο.
Τα βήματα της Μεθόδου Μη-Ηττάς
- Αναγνώριση και προσδιορισμός της σύγκρουσης. Διαχωρισμός των αναγκών από τις λύσεις. Σημαντικό να εκφραστούν οι ανάγκες με σαφήνεια, να πουν οι γονείς ποια συναισθήματα έχουν ή τι τους ενοχλεί. Με την ενεργητική ακρόαση θα γίνουν σαφείς και οι ανάγκες του παιδιού.
- Εύρεση εφικτών λύσεων. «Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε;» Οι γονείς ακούν τις λύσεις του παιδιού πρώτα, χωρίς να υποτιμούν ή να κρίνουν ή να σχολιάσουν αρνητικά. Σημαντικό να ακουστούν όλες οι εναλλακτικές και όλες οι ιδέες ως πιθανές λύσεις.
- Αξιολόγηση των εναλλακτικών λύσεων. «Ποια από αυτές φαίνεται καλύτερη;» Οι γονείς είναι ειλικρινείς στη διατύπωση των δικών τους συναισθημάτων. Διαγράφονται οι λύσεις που δεν είναι αποδεκτές από το γονέα ή από το παιδί και περιορίζονται σε μία ή δύο που φαίνονται οι καλύτερες.
- Λήψη απόφασης για την καλύτερη λύση. Αν υπήρχαν ανοιχτές και ειλικρινείς ανταλλαγές ιδεών, συχνά μια σαφώς καλύτερη λύση αναδύεται από τη συζήτηση. «Είμαστε όλοι ικανοποιημένοι με αυτή τη λύση;» Οι αποφάσεις δεν είναι αμετάβλητες, μπορεί να δοκιμαστούν. Οι γονείς βεβαιώνονται ότι γίνεται απόλυτα κατανοητό ότι ο καθένας συμφωνεί και δεσμεύεται να εκτελέσει την απόφαση.
- Εφαρμογή της απόφασης. Ο τρόπος εφαρμογής της απόφασης προσδιορίζεται με ορισμένες λεπτομέρειες, όπως ποιος θα κάνει τι και πότε.
- Παρακολούθηση για να αξιολογηθεί η εφαρμογή της λύσης. Επαλήθευση με ερωτήσεις όπως «Πώς λειτουργεί η απόφαση;» «Εξακολουθείτε να είστε ευχαριστημένοι;» Μετά από δοκιμή, μπορεί η αρχική απόφαση να τροποποιηθεί.
Επίλυση Συγκρούσεων
Προϋπόθεση της μεθόδου «μη-ήττας» είναι η αποτελεσματική επικοινωνία. Πρώτα πρώτα απαιτείται η ενεργητική ακρόαση, για να καταλάβει ο γονέας τα συναισθήματα και τις ανάγκες του παιδιού. Με τα εγώ-μηνύματα του γονέα το παιδί γνωρίζει πώς αισθάνεται ο γονέας και ποιες είναι οι ανάγκες του.
Αν δε βρίσκουν μια αποδεκτή λύση, συνεχίζουν τη συζήτηση, ακόμα και την επόμενη μέρα. Σκέφτονται κι άλλες λύσεις. Συζητούν τη δυσκολία και αναζητούν πιθανά άλλα πράγματα που τους απασχολούν ή τους εμποδίζουν.
Αν το παιδί δεν τηρεί τη συμφωνία, ο γονέας το αντιμετωπίζει άμεσα και ειλικρινά, χωρίς κατηγορίες και απειλές.
Είναι σημαντικό ο γονέας να δείξει δύναμη και σταθερότητα, ειδικά αν προηγουμένως ήταν πολύ επιτρεπτικός με το παιδί.
Το παιδί είναι πρόθυμο να αλλάξει τη συμπεριφορά του, όταν του είναι σαφές ότι αυτό που κάνει εμποδίζει πράγματι κάποιον άλλο να ικανοποιήσει τις ανάγκες του. Χρειάζεται να καταλάβει ότι η συμπεριφορά του έχει μια απτή και συγκεκριμένη επίδραση πάνω στο γονέα.
Οι γονείς διδάσκουν αξίες στα παιδιά τους, όταν ζουν τη ζωή τους σύμφωνα με αυτές και όχι όταν πιέζουν τα παιδιά να ζουν με ορισμένους κανόνες.
—————-
Βιβλιογραφία:
Thomas Gordon, Τα μυστικά του αποτελεσματικού γονέα, εκδόσεις Ερευνητής.