Γεώργιος Πολονύφης,
Προπτυχιακός φοιτητής Πολιτικών Επιστημών,
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
O Γερμανός φιλόσοφος – κοινωνιολόγος Herbert Marcuse (1898-1979) αποτελεί ένα από τα φωτεινότερα πρόσωπα των κοινωνικών επιστημών του 20ου αιώνα. Το όνομά του συνδέθηκε με την κριτική κοινωνική θεωρία και την Σχολή της Φρανκφούρτης. Γαλουχημένος με τις αρχές της φαινομενολογίας και του μαρξισμού από τους δασκάλους του Husserl και Heidegger, αποδεσμεύθηκε από τους μέντορές του και εξελίχθηκε σ΄ έναν κριτικό στοχαστή παγκοσμίου διαμετρήματος. Οι έρευνές του είχαν ως επίκεντρο κατά την πρώτη φάση τη δημιουργίας του την ανθρώπινη ύπαρξη ως ιστορική συνθήκη (κατάλοιπα της επιρροής από τον Heidegger) και στην μετέπειτα φάση τον καπιταλισμό, την τεχνολογία, τον πολιτισμό της ψυχαγωγίας και ο,τιδήποτε άλλο θεωρούσε ότι αποτελεί μορφή κοινωνικού ελέγχου, πάντοτε υπό το φάσμα της κριτικής σκέψης. Παθιασμένος σοσιαλιστής και ριζοσπάστης, εργάστηκε με πίστη και αφοσίωση με στόχο τον επαναναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας και την «απελευθέρωσή» της από την κυριαρχία του συντηρητισμού.
Η ναζιστική λαίλαπα στη Γερμανία, μπορεί να καθυστέρησε λίγο τις ακαδημαϊκές του σπουδές, δεν έκαμψε όμως τη φλόγα που έκαιγε μέσα του για την κοινωνική αλλαγή. Μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες και συνέχισε εκεί τις έρευνές του. Θεωρείται ίσως ο ιδρυτής της Νέας Αριστεράς στην Αμερική, αφού έδωσε άλλη πνοή στον εκεί σοσιαλισμό αλλά και ο πατέρας της εξέγερσης της νεολαίας. Φοιτητές απ’ όλο τον κόσμο βρήκαν στη θεωρία του Marcuse την ιδεολογική και πολιτική νομιμοποίηση. Αυτό τους έδωσε την απαιτούμενη ώθηση για μαζικές κινητοποιήσεις, ιδίως στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Γαλλία, με αποκορύφωμα το κίνημα τον Μάη του 68′. Τα αιτήματά τους είχαν χαρακτήρα αντι-καπιταλιστικό, αντι-ιμπεραλιστικό, αντι-απολυταρχικό, αντι-ρατσιστικό, αντι-σεξιστικό κ.α. Η σκέψη του επηρέασε και ενέπνευσε πολλούς ριζοσπάστες διανοούμενους αλλά και ακτιβιστές απ’ όλο τον κόσμο.
Τα ιστορικά αυτά στοιχεία κρίνονται απαιράτητα για την εισαγωγή στις ιδέες του Marcuse. Το παρόν άρθρο, δεν αποτελεί μια προσπάθεια συγκρότησης της πολιτικής και κοινωνικής του σκέψης. Η συμβολή του στους τομείς αυτούς είναι πλούσια και ανυπολόγιστη, αλλά δεν είναι της παρούσης. Αντίθετα, είναι ένα εγχείρημα προσέγγισης και ανάδειξης της κριτικής της υφιστάμενης κοινωνικής κατάστασης, της διερεύνησης των υποκειμενικών και αντικειμενικών όρων της κοινωνικής αλλαγής, αλλά και των προσπαθειών για επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας γενικότερα που επιχείρησε ο Marcuse. Πρόκειται για ζητήματα με τα οποία καταπιάνεται ευθύς αμέσως μετά την ένταξή του στους κύκλους της Σχολής της Φρανκφούρτης (1933) και την έναρξη της συνεργασίας του με την περιοδική έκδοση «Ινστιτούτο για την Κοινωνική Έρευνα» (Zeitschrift für Sozialforschung).
Το 1964, στο βιβλίο του «Ο μονοδιάστατος άνθρωπος», ο Marcuse κατονομάζει με τόλμη τη σύγχρονη αστική κοινωνία ως υπεύθυνη για την κριτική «ύπνωση» της κοινωνίας. Μιλά για ένα κλειστό σύστημα σκέψης και αναπαραγωγής το οποίο φαλκιδεύει καθετί το ατομικό και ιδιαίτερο, τοποθετεί τον νου σε νόρμες και αποκλείει οποιαδήποτε εναλλακτική θεώρηση του πράγματος. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η σύγχρονη αστική κοινωνία ασκεί κοινωνικό έλεγχο με εξουσιαστικό τρόπο, με απότερο σκοπό την διαιώνισή της.
Μας καλεί, λοιπόν, να αφυπνιστούμε, να ενεργοποιήσουμε την σκέψη μας. Όραμά του είναι να οδηγήσει την ανθρωπότητα στην «απελευθέρωση» και στη βάση αυτή αναλαμβάνει το ιστορικό καθήκον να αναπτύξει το πρόγραμμα της κοινωνικής απελευθέρωσης, το οποίο συγκροτείται ως εξής:
- Αλλαγή του τρόπου σκέψης μας: η κοινωνική επανάσταση δεν εξαρτάται ούτε από μια ενδεχόμενη ωριμότητα του υποκειμένου (τυχαιότητες), ούτε από τον ορθολογικό μετασχηματισμό του αντικειμένου (π.χ οικονομία). Σ’ αυτό το δεύτερο σκέλος, μάλιστα, παρατηρούμε και μία διαφοροποίηση από τον κλασικό μαρξισμό, σύμφωνα με τον οποίο, μια αλλαγή των συσχετισμών στην οικονομία (θετική διαμεσολάβηση εργατικού δυναμικού – κεφαλαιούχων) θα ήταν αρκετή για φέρει την κοινωνική αλλαγή. Αντιθέτως, απαιτεί νοηματική αλλαγή των πραγματολογικών συνθηκών συγκρότησης της κοινωνίας. Εν πολλοίς, πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την κοινωνική πραγματικότητα, πρέπει να σκεφτόμαστε με όρους ριζικής αλλαγής και όχι συντήρησης. Σε τελική ανάλυση, όταν σκεφτόμαστε, αλλάζουμε την πραγματικότητα. Αρκεί η σκέψη να μετατρέπεται σε πράξη και να μην μένει μια ιδεαλιστική σύλληψη.
- Πρακτική αξιοποίηση του αρνητικού κοινωνικού δυναμικού: Ο Marcuse πιστεύει ότι αυτό που κινεί την ιστορία προς τα μπρός είναι οι κοινωνικές συγκρούσεις και αντιθέσεις, ότι υπάρχει μαι αρνητική σχέση ατόμου και συνόλου μέσα στο πλαίσιο της αστικής κοινωνίας. Αυτό που έχουμε να κάνουμε, λοιπόν, είναι αξιοποιήσουμε αυτό το αρνητικό δυναμικό και όχι να δημιουργήσουμε έναν νέου τύπου άνθρωπο. Αυτή η θέση του φιλοσόφου διακρίνεται χαρακτηριστικά στη φράση του Walter Benjamin με την οποία κλείνει το έργο του «ο μονοδιάστατος άνθρωπος»: “Εάν έχουμε ακόμη μία ελπίδα, τη χρωστάμε σ’ αυτούς που δεν έχουν καμιά”.
- Αισθητικός μετασχηματισμός της κοινωνικής πραγματικότητας: Πρόκειται για τον διακαή πόθο του Marcuse. Ο ρόλος της αισθητικής διάστασης στην κοινωνική αλλαγή ήταν γι’ αυτόν υψίστης σημασίας. Όπως υποστηρίζει, κάθε κοινωνία διαθέτει, ως oντότητα, μια εσωτερική δυναμική αλλαγής. Η τέχνη δεν είναι παρά η υποστασιοποίηση αυτής της δυναμικής. Στην σύχρονη αστική κοινωνία, όμως, αυτή η δυναμική καταπιέζεται και παραμένει ανενεργή. Κατά τον Marcuse, η σύγχρονη αστική κοινωνία είναι “η φυλακή των διανοητικών δυνάμεων και δυνατοτήτων.” Πρέπει, λοιπόν, να ενεργοποιήσουμε, να απελευθερώσουμε την δημιουργική μας φαντασία και τις αστείρευτες δυνατότητες της κοινωνίας μας. Στοιχεία που χαρακτηρίζουν, άλλωστε, τόσο το άτομο, όσο και την κοινωνία.
Ο Marcuse, εκτός του ότι παραμένει πιο επίκαιρος από ποτέ, πρωτοποριακός και ριζοσπαστικός, μας έχει αφήσει μια πολύτιμη παρακαταθήκη και ένα καθήκον ταυτόχρονα. Μας άνοιξε τον δρόμο για την «απελευθέρωση» και εμείς πρέπει να πάρουμε αυτό το δύσβατο μονοπάτι και να φτάσουμε ως το τέλος του. Εμείς, όμως, αντί να κάνουμε βήματα προς τα μπρός, κάνουμε προς τα πίσω. Η κοινωνική πραγματικότητα βρίσκεται ακριβώς στο ίδιο – αν όχι σε χειρότερο – σημείο, παραπάνω από μισόν αιώνα μετά την διατύπωση αυτών των ιδεών. Ποιός ο ρόλος της φιλοσοφίας και των κοινωνικών επιστημών σ’ αυτό; Γιατί αυτή η σιωπή της νεωτερικότητας γύρω από τα ζητήματα που έθιξε ο Marcuse; Οφείλουμε, ως κοινωνία, να αναλάβουμε τις ευθύνες μας. Οφείλουμε να αντιληφθούμε το χρέος μας απέναντι στον Γερμανό διανοούμενο και να απαντήσουμε στη μείζονος σημασίας πρόκληση που ο ίδιος έθεσε.
————
Βιβλιογραφία
- Η φιλοσοφία ως κριτική κοινωνική θεωρία, Θεόδωρος Γεωργίου, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2004
- Η φιλοσοφική σκέψη στον 20ό αιώνα, Β’ έκδοση, Θεόδωρος Γεωργίου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2015
