Η Ερμηνεία του Deleuze για τον Foucault | Α: Για τον “Θάνατο του Ανθρώπου”

Πέτρος Μετάφας *

  Το ερώτημα έχει τεθεί πολλάκις: υπάρχει ‘ενότητα’ στη σκέψη του Foucault;
  Το πέρασμα, στο έργο του Foucault, από την εμπειρία στη γνώση και διαδοχικά από εκεί στην εξουσία και το υποκείμενο ο Deleuze προτείνει πως υπακούει σε μια ενδογενή λογική: η μια μετατόπιση επιφέρει την άλλη, αλλά αυτό συμβαίνει επειδή τον Foucault τον απασχολούσε ένα κυρίως πράγμα: η «εξαφάνιση του ανθρώπου».

Για τον “Θάνατο του Ανθρώπου”

Σύμφωνα με τον Deleuze, η γενική αρχή του Foucault είναι πως κάθε μορφή συντίθεται από συσχετισμούς δυνάμεων [1]. Εάν ωστόσο, δυνάμεις όπως της φαντασίας, της ανάμνησης, της σύλληψης ή της θέλησης, ενυπάρχουν στον άνθρωπο, αυτό δεν σημαίνει τελικά πως τον προϋποθέτουν; Από άποψη μορφής, υποστηρίζει ο Deleuze, αυτό δεν αληθεύει: «οι ενυπάρχουσες στον άνθρωπο δυνάμεις προϋποθέτουν μόνο τόπους, σημεία εφαρμογής, μια ορισμένη περιοχή του υπάρχοντος» και όχι μια προσδιορισμένη μορφή. Το ζήτημα λοιπόν είναι να μάθουμε με ποιες άλλες δυνάμεις του έξω πρόκειται να σχετιστούν οι ενυπάρχουσες στον άνθρωπο δυνάμεις, σε ποιον ιστορικό σχηματισμό, και ποια μορφή θα προκύψει από αυτή τη σύνθεση. Δεν είναι αναγκαίο επομένως να συμβάλλουν στη σύνθεση της μορφής- Άνθρωπος: «Για να εμφανιστεί ή να σκιαγραφηθεί η μορφή-Άνθρωπος, πρέπει πρώτα οι ενυπάρχουσες στον άνθρωπο δυνάμεις να σχετιστούν με κάποιες πολύ ειδικές δυνάμεις του έξω» [2] Στον κλασικό ιστορικό σχηματισμό, η (κλασική) σκέψη μπορεί να αναγνωριστεί από τον τρόπο με τον οποίο στοχάζεται το άπειρο: για τη σκέψη αυτή, κάθε πραγματικότητα μέσα σε μια δύναμη «εξισώνεται» με την τελειότητα και επομένως δύναται να υψωθεί στο απείρως τέλειο ‘ ό,τι απομένει είναι μόνο περιορισμός [3] Στην κλασική γραμματεία του 17ου αιώνα θα δοθεί γενικά σημασία στη διάκριση των τάξεων απειρίας και θα γίνει προσπάθεια για την παγίωση μιας θέσης του πεπερασμένου ανάμεσα σε όλους αυτούς τους τύπους του απείρου. Οι ενυπάρχουσες λοιπόν στον άνθρωπο δυνάμεις, καθιδρύουν σχέσεις με εκείνες τις δυνάμεις που ανυψώνουν τα πράγματα στο άπειρο. Η μορφή που θα προκύψει από τον συνδυασμό των δυνάμεων αυτών, δεν είναι η μορφή -Άνθρωπος αλλά η μορφή – Θεός. Αυτός είναι ο κόσμος της απεριόριστης αναπαράστασης.

Ποιο είναι το στοιχείο εκείνο το οποίο χωρίς να είναι αφ’ εαυτού άπειρο, δύναται ωστόσο να εκτυλιχθεί στο άπειρο, και επομένως να εισέλθει σε έναν ταξιθετικό πίνακα, σε μια απεριόριστη σειρά ή σε ένα επεκτάσιμο συνεχές; Αυτή είναι η λειτουργία του σημείου των κλασικών μορφών επιστημονικότητας: ο «χαρακτήρας» για τα έμβια όντα ‘η «ρίζα» για τις γλώσσες, το «χρήμα» (ή η γή) για τον πλούτο. [4] Οι συναφείς επιστήμες είναι γενικές ακριβώς με την έννοια ότι υποδεικνύουν μια τάξη απειρίας: φυσική ιστορία, όχι βιολογία ‘ανάλυση του πλούτου, όχι πολιτική οικονομία ‘ μια γενική γραμματική και όχι φιλολογία ή γλωσσολογία. Ο Foucault με τις αρχαιολογικές έρευνές του αποκαλύπτει πως ο παράγοντας που συστήνει την οικογένεια των λεγόμενων κλασικών αποφάνσεων είναι μια ορισμένη διαδικασία σχηματισμού συνεχειών και εκδίπλωσης πινάκων: η ακατάσβεστη δίψα για εκδίπλωση («εκπτύχωση») και «εξήγηση» [5]

———

[1] Παράρτημα στην μονογραφία: Gilles Deleuze: Foucault, University of Minnesota Press, Appendix: “On the Death of Man and superman”, σελ. 124-132 (Τρία κείμενα για τον Nietzsche, εκδ. Πλέθρον 2003, σελ. 133-155).
[2] Παράρτημα στην μονογραφία: Gilles Deleuze: Foucault, (Τρία κείμενα για τον Nietzsche, εκδ. Πλέθρον 2003, σελ. 133-134).
[3] Για παράδειγμα, η δύναμη της σύλληψης δύναται να υψωθεί στο άπειρο κατά τρόπον ώστε η ανθρώπινη νόηση να είναι απλά ο περιορισμός μιας άπειρης νόησης ‘ η δύναμη όμως της φαντασίας είναι ικανή μόνο για την επίτευξη μιας υποδεέστερης τάξης.
[4] Michel Foucault: Οι Λέξεις και τα Πράγματα (Le Mots et les Choses), εκδ. Γνώση, κεφ. IV, V, VI.
[5] Έτσι, η κλινική ιατρική, για παράδειγμα, αναφέρει ο Deleuze, ανήκει στον κλασικό σχηματισμό διότι εκδιπλώνει τους ιστούς σε «επιφάνειες δύο διαστάσεων» και αναπτύσσει εν σειρά τα συμπτώματα, των οποίων οι συνθέσεις είναι άπειρες. Βλπ. Michel Foucault: Naissance de la clinique (The birth of the Clinic, σελ 119, 138)

———

Στον ιστορικό σχηματισμό του 19ου αιώνα, οι ενυπάρχουσες στον άνθρωπο δυνάμεις καθιδρύουν ένα πλέγμα σχέσεων με ορισμένες νέες δυνάμεις του έξω, τις δυνάμεις της περατότητας: οι δυνάμεις αυτές είναι η Ζωή, η Εργασία και η Γλώσσα. Ωστόσο, για να προσκρούσει στην περατότητα, αυτή η ενυπάρχουσα στον άνθρωπο δύναμη πρέπει να τεθεί πρώτα εκτός εαυτού. Μετά μόνο, σε δεύτερο δηλαδή χρόνο, μπορεί η ενδογενής δύναμη του ανθρώπου να οικειοποιηθεί αυτή την περατότητα, να τη συνειδητοποιήσει ως δικής της. Η μορφή που θα προκύψει τώρα από τη νέα αυτή σύνθεση, είναι η μορφή-Άνθρωπος και όχι η μορφή-Θεός.

Η κλασική εποχή δεν αγνοούσε την οργάνωση, την κλίση ή την εργασία, όμως αυτές οι δυνάμεις λειτουργούσαν περιοριστικά εμποδίζοντας τις αντίστοιχες ποιότητες να εκδιπλωθούν στο άπειρο. Τώρα αντιθέτως, οι δυνάμεις αυτές θα φέρουν στην επιφάνεια κάτι που δεν είναι δυνατόν να χαρακτηριστεί ή να αναπαρασταθεί: τον θάνατο μέσα στη ζωή, τον μόχθο μέσα στην εργασία, την αφασία μέσα στη γλώσσα. Τα πράγματα, τα έμβια όντα, οι λέξεις οφείλουν να αναδιπλωθούν, να περιοριστούν στις δυνάμεις της περατότητας. Η πτύχωση είναι αυτή που κυριαρχεί τώρα παντού. Οι δυνάμεις του ανθρώπου συστρέφονται ή πτυχώνονται σύμφωνα με τη διάσταση της περατότητας, η οποία μετατρέπεται σε περατότητα του ίδιου του ανθρώπου.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, κάθε μορφή είναι εφήμερη, επειδή ακριβώς εξαρτάται από σχέσεις δυνάμεων και από τις μεταλλαγές που αυτές υφίστανται [6] Ο Foucault μας παροτρύνει να πάψουμε να θρηνούμε για τον θάνατο του ανθρώπου. Μπορούμε να αποφανθούμε πως η μορφή αυτή υπήρξε καλή; Συνέβαλε στη διατήρηση των δυνάμεων της ζωής, της ομιλίας ή της εργασίας; Μας προφύλαξε από το βίαιο θάνατο; Το ερώτημα που τίθεται ουσιαστικά είναι με ποιες νέες δυνάμεις θα σχετιστούν τώρα οι δυνάμεις του ανθρώπου και ποια νέα μορφή μπορεί να προκύψει από αυτό τον συσχετισμό που να μην είναι ούτε Άνθρωπος ούτε Θεός; Σύμφωνα με τον Deleuze, «αυτή είναι η σωστή τοποθέτηση του προβλήματος, που ο Nietzsche ονόμασε “υπεράνθρωπο”». [7]

Αυτό που υποδεικνύει ο Foucault δεν έχει καταστεί ακόμη λειτουργικό [8]. Η ζωή και η εργασία κατόρθωσαν να περισυλλέξουν το είναι τους μόνο όταν απαγκιστρώθηκαν από τη βιολογία και την οικονομία. Η βιολογία είδαμε πως οδηγήθηκε στην μοριακή βιολογία, ή αλλιώς η διεσπαρμένη ζωή περισυλλέχτηκε μέσα στο γενετικό κώδικα. Η διεσπαρμένη εργασία ανασυγκροτήθηκε μέσα στις μηχανές τρίτης γενιάς της κυβερνητικής ή της πληροφορικής. Η γλώσσα κατάφερε να περισυλλέξει το είναι της μόνο όταν η λογοτεχνία αποσπάστηκε από τη γλωσσολογία. Τώρα πια, με ποιες δυνάμεις θα συνάψουν σχέσεις οι ενυπάρχουσες στον άνθρωπο δυνάμεις; «Το ζήτημα, γράφει ο Deleuze, δεν είναι πλέον ούτε η υπερύψωση στο άπειρο ούτε η περατότητα αλλά ένα απεριόριστο-περατό, – αποκαλώντας εφεξής έτσι κάθε δυναμική κατάσταση στην οποία ένας πεπερασμένος αριθμός συστατικών στοιχείων δίνει μια πρακτικά απεριόριστη ποικιλία συνδυασμών. Εφεξής, ο τελεστικός μηχανισμός δεν συγκροτείται βάσει της πτύχωσης ή της εκπτύχωσης, αλλά βάσει μιας Υπερπτύχωσης, την οποία καταμαρτυρούν οι περιελίξεις του γενετικού κώδικα, οι χρήσεις του πυριτίου στις μηχανές τρίτης γενιάς, αλλά και τα περιγράμματα της φράσης στη μοντέρνα λογοτεχνία, όπου η γλώσσα είναι καταδικασμένη “να αναδιπλώνεται αέναα στον ίδιο της τον εαυτό”». [9]

Οι ενυπάρχουσες στον άνθρωπο δυνάμεις σχετίζονται και πάλι με κάποιες δυνάμεις του έξω: «είναι οι δυνάμεις του πυριτίου που εκτοπίζουν τον άνθρακα, των γενετικών συστατικών στοιχείων που εκτοπίζουν τον οργανισμό, των α-γραμματισμών που εκτοπίζουν το σημαίνον» [10]. Τι είναι ο υπεράνθρωπος; Είναι η μορφή που απορρέει από μια καινούρια σχέση δυνάμεων. «Ο υπεράνθρωπος, όπως θα έλεγε ο Foucault, δεν σηματοδοτεί ούτε τον αφανισμό των ζώντων ανθρώπων ούτε απλά και μόνο την αλλαγή μιας έννοιας, αλλά την έλευση μιας νέας μορφής, που δεν είναι ούτε Θεός ούτε άνθρωπος, και η οποία ελπίζουμε πως δεν θα αποδειχθεί χειρότερη από τις δύο προηγούμενες» [11]

——

[6] Η εμφάνιση της μορφής-Άνθρωπος, εμπεριέχει ήδη τον θάνατο του ανθρώπου: κατά πρώτον, ο άνθρωπος δεν μπορεί να βρει έναν εγγυητή της ταυτότητάς του όταν απουσιάζει ο Θεός. Κατά δεύτερον, οι δυνάμεις της περατότητας επιτρέπουν στον άνθρωπο να υπάρχει μόνο μέσω της διασποράς των επιπέδων που οργανώνουν τη ζωή, μέσω του διαμερισμού των γλωσσών, της διαφοροποίησης των τρόπων παραγωγής. «Όλα αυτά, γράφει ο Deleuze, υποδεικνύουν ότι μπορεί να υπάρξει “κριτική της γνώσης” μονάχα υπό τη μορφή μιας “οντολογίας του αφανισμού των όντων” (σ’ αυτό το είδος οντολογίας εντάσσονται η παλαιοντολογία αλλά και η εθνολογία)». (Παράρτημα, Gilles Deleuze: Foucault) (Τρία κείμενα για τον Nietzsche, εκδ. Πλέθρον 2003, σελ. 150).

[7] Τρία κείμενα για τον Nietzsche, εκδ. Πλέθρον 2003, σελ. 151.

[8] Michel Foucault: Οι Λέξεις και τα Πράγματα, κεφ. Χ.

[9] Παράρτημα: Gilles Deleuze: Foucault (Τρία κείμενα για τον Nietzsche, εκδ. Πλέθρον 2003, σελ. 153). Αυτό το απεριόριστο-περατό ουσιαστικά σκιαγραφήθηκε, παρατηρεί ο Deleuze, από τον Nietzsche υπό τον τίτλο της «αιώνιας επιστροφής». (Τρία κείμενα για τον Nietzsche, εκδ. Πλέθρον 2003, σελ. 156).

[10] Τρία κείμενα για τον Nietzsche, εκδ. Πλέθρον 2003, σελ. 154.

[11] Τρία κείμενα για τον Nietzsche, εκδ. Πλέθρον 2003, σελ. 155

——-

Πηγή: Μετάφας Πέτρος, Η πολιτική του Michel Foucault, Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) – Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης (2010) (με την άδεια του συγγραφέα)