Ο Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ για την ποίηση, την θρησκεία, την πολιτισμική κληρονομιά

Οδυσσέας Διαμάντης

Πτυχιούχος Ψυχολογίας Παντείου

Πρόλογος του μεταφραστή

Ο Αλεξάντρ Αλεξάντροβιτς Μπογκντάνοφ υπήρξε μια από τις σημαντικές φυσιογνωμίες στο ρωσικό σοσιαλδημοκρατικό κίνημα των αρχών του 20ού αιώνα. Από τους βασικούς συντελεστές στη φράξια των Μπολσεβίκων, αντίπαλος του Λένιν στη φιλοσοφία, πρωτεργάτης του Προλετκούλτ και των πρώτων προσπαθειών στις μεταγγίσεις αίματος¹ μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, αλλά και συγγραφέας βιβλίων και άρθρων σε μια ποικιλία πεδίων. Τρία από αυτά τα άρθρα με θέμα την ποίηση, την θρησκεία και την λογοτεχνία, δημοσιευμένα στο περιοδικό The Labour Monthly, παρουσιάζονται σε αυτό το μικρό αφιέρωμα.

Το πρώτο κείμενο, παρουσιασμένο στο τεύχος του περιοδικού του Ιουνίου 1923, αποτελεί το καταληκτικό μέρος από το άρθρο του Μπογκντάνοφ «Προλεταριακή Ποίηση». Σύμφωνα με τη διαδικτυακή πηγή από όπου αντλήθηκε¹ το προηγούμενο μέρος του είχε δημοσιευθεί στο τεύχος του Μαΐου του ιδίου έτους. Ωστόσο, αυτό δεν συνεπάγεται καμία αποσπασματικότητα του κειμένου: αντιθέτως, υπάρχει σαφής νοηματική αυτοτέλεια στα όσα γράφει ο Μπογκντάνοφ. Σε αυτό, ο συγγραφέας εκθέτει τις απόψεις του για το ποιο πρέπει να είναι το περιεχόμενο της γνήσιας προλεταριακής ποίησης, η οποία κρίνει ότι πρέπει να αναφέρεται στις καθημερινές εμπειρίες των εργατών στους χώρους δουλειάς και την προοπτική της απελευθέρωσης από την εξουσία των αστών. Η τέχνη οφείλει να συμβάλλει στην δημιουργία και ενίσχυση της εργατικής τάξης ως μελλοντικού οργανωτή της οικονομικής ζωής της κοινωνίας και όχι ως εκτελεστικού οργάνου.

Το δεύτερο κείμενο, με τίτλο «Θρησκεία, Τέχνη και Μαρξισμός»² αφορά στις απόψεις του συγγραφέα γύρω από το περιεχόμενο της θρησκείας και της συμβολικής και καλλιτεχνικής μορφής με την οποία αυτή επιβάλλεται στις εκμεταλλευτικές κοινωνίες από τις άρχουσες τάξεις προς εμπέδωση της κοινωνικής ιεραρχίας. Μέσα από παραλληλισμούς με τον θρησκευτικό φανατισμό, ο συγγραφέας επιχειρεί να αποδομήσει την άποψη πως η θρησκεία, και κυρίως τα πνευματικά προϊόντα της, πρέπει να απορρίπτεται συλλήβδην και να μην εμβαθύνουν οι επαναστάτες στους συμβολισμούς και τα νοήματά της, τα οποία αποτελούν προϊόν της συλλογικής εμπειρίας και μακραίωνων λαϊκών παραδόσεων και όχι μόνο εργαλείο εμπέδωσης του ιεραρχικού συστήματος των κυρίαρχων τάξεων. Οι στείρες αρνητικές, μηδενιστικές προσεγγίσεις που βλέπουν την θρησκεία αποκλειστικά και μόνον ως παραμυθία του κλήρου δίχως να λαμβάνουν υπ’ όψιν τους και το βαθύ πολιτιστικό και κοινωνικό υπόβαθρο των θρησκειών στιγματίζονται από τον Μπογκντάνοφ ως «ανεστραμμένη» θρησκευτική πίστη και στενή, αστική ιδεοληψία. Για να μπορέσει η εργατική τάξη να εμπεδώσει τον αρνητικό ρόλο της θρησκείας στον αγώνα της για τη χειραφέτηση και το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας πρέπει να έρθει σε νηφάλια επαφή με την θρησκεία και να την εξετάσει πια όχι με την οπτική των κυρίαρχων τάξεων, αλλά μέσα από την δική της προοπτική οργάνωσης της κοινωνίας.

Το τρίτο κείμενο, «Η καλλιτεχνική κληρονομιά των εργατών»³ αποτελεί ένα κείμενο σχετικά με τον ρόλο του καλλιτέχνη στην διαμόρφωση της συνείδησης της εργατικής τάξης ως μελλοντικού οργανωτή της κοινωνίας. Για τον Μπογκντάνοφ, ο πραγματικά μεγάλος καλλιτέχνης -ενώ τοποθετείται και απαντάει επί ζητημάτων της εποχής του και σε ευθυγράμμιση με την κοινωνική τάξη που στηρίζει- έχει μια μεγάλη αρετή: να φανερώνει τον τρόπο με τον οποίο οι ήρωες-φορείς αξιών επιλύουν τις αντιθέσεις και βρίσκουν λύση πάνω σε προβλήματα δικά τους και της κοινωνικής ομάδας όπου ανήκουν. Η μελέτη των μεγάλων καλλιτεχνικών έργων των προηγούμενων εποχών εμπλουτίζουν το πνευματικό οπλοστάσιο των εργατών και αυξάνουν την ευρύτητα σκέψεως μέσα από διαχρονικές αρχές αναδιοργάνωσης μιας ζωής γεμάτης αντιθέσεις, με τελικό στόχο την αρμονία.

Ο Αλεξάντρ Αλεξάντροβιτς Μπογκντάνοφ, ως κεντρική μορφή της Προλετκούλτ, είχε ασκήσει έντονη επιρροή στις θέσεις του κινήματος της «Ρωσικής Πρωτοπορίας». Κατά την Νάντια Βαλαβάνη⁴ «ο όρος ρωσική πρωτοπορία αναφέρεται στη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα και κυρίως στην ιδιόμορφη προπολεμική συνάντηση κυβισμού και φουτουρισμού με τ’ όνομα κυβοφουτουρισμός και στον σουπρεματισμό, ρεύματα που ξεπήδησαν ως αντίδραση, αισθητικά όσο και πολιτικά, πριν απ’ όλα στο ρωσικό συμβολισμό. Συμπεριλαμβάνει επίσης τον κονστρουκτιβισμό, που διαμορφώθηκε ουσιαστικά μέσα στην Επανάσταση».

Συγκεκριμένα, μελετητές κρίνουν ότι η Προλετκούλτ και οι καλλιτέχνες που δραστηριοποιούνταν σε αυτήν βασίστηκαν ισχυρά σε μια σειρά γενικότερων φιλοσοφικών θέσεων του συγγραφέα, όπως η μηχανολογική θεώρηση ότι η επανάσταση ήταν σχεδόν ισοδύναμη με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και της τεχνογνωσίας της εργατικής τάξης, δίχως αναφορά στην κατάληψη της εξουσίας και του ελέγχου των μέσων παραγωγής αγαθών από το προλεταριάτο. Οι καλλιτέχνες της ρωσικής πρωτοπορίας ναι μεν συσπειρώθηκαν με ενθουσιασμό, αλλά δίχως ιδιαίτερη εμβάθυνση, γύρω από τέτοιες ιδέες, υποστηρίζοντας ταυτόχρονα με πολύ πάθος και ευρηματικότητα την Οκτωβριανή Επανάσταση.

Κατά την Ελένη Μηλιαρονικολάκη, στο ρεύμα αυτό «η μαρξιστική αντίληψη για τις παραγωγικές δυνάμεις –την εργατική δύναμη– απογυμνωμένη από το ιστορικό, ταξικό της περιεχόμενο μεταφράζεται στην τεχνοκρατική αστική έννοια της τεχνολογίας. Αλλά και η τέχνη, σύμφωνα με τον Μπογκντάνοφ, είναι η οργάνωση των κοινωνικών εμπειριών με τη χρησιμοποίηση ζωντανών εικόνων.  Έτσι με τη σειρά της και η προλεταριακή τέχνη είναι το αντικαθρέφτισμα των κοινωνικών εμπειριών της εργατικής κολεκτίβας, δηλαδή η καλλιτεχνική αναπαραγωγή των αρετών και των αναπτυγμένων ικανοτήτων […] που αποκτά η εργατική τάξη αυθόρμητα δήθεν και αυτόματα μέσα από την εργασία της στη βαριά βιομηχανία»⁵.

Θεωρούμε, ωστόσο, ότι τα ίδια τα κείμενα είναι από μόνα τους διαφωτιστικά για τις απόψεις του Μπογκντάνοφ για την προλεταριακή τέχνη και ειδικότερα για την προλεταριακή ποίηση, την θρησκεία και την δέουσα στάση του προλεταριάτου απέναντι στην προϋπάρχουσα  πολιτιστική παράδοση. Γράφει χαρακτηριστικά ο αναφερόμενος στο πρώτο κείμενο ποιητής Αλεξέι Γκάστιεβ: «Εκείνο που χαρακτηρίζει το καινούριο βιομηχανικό προλεταριάτο, την ψυχολογία του, την κουλτούρα του είναι πρώτα απ’ όλα η ίδια η βιομηχανία. Η μηχανοποίηση όχι μόνο των χειρονομιών, όχι μόνο των εργατικών-παραγωγικών μεθόδων, αλλά και του καθημερινού τρόπου σκέψης, συνδυασμένη με έναν άκρο αντικειμενισμό, εξομαλύνει σε καταπληκτικό βαθμό την ψυχολογία του προλεταριάτου»⁶.

Είναι γεγονός ότι τα μεταφρασμένα κείμενα του Μπογκντάνοφ στην ελληνική γλώσσα είναι ελάχιστα. Ακόμη και τα λίγα που έχουν μεταφραστεί αφορούν στα μυθιστορήματά του Ο Κόκκινος Πλανήτης (Αλεξάνδρεια, 1990) και Ο Μηχανικός Μένι (Σύγχρονη Εποχή, 2014) και όχι στα έργα του για την τέχνη, την πολιτική, τη φιλοσοφία, την επιστήμη. Οι δε αναλύσεις γύρω από τα έργα του εν Ελλάδι είναι ελάχιστες. Η μετάφρασή μας αυτή ελπίζουμε να αποτελέσει μια μικρή συνεισφορά στον εμπλουτισμό της ελληνόφωνης βιβλιογραφίας γύρω από ζητήματα που απασχόλησαν την προοδευτική, ριζοσπαστική διανόηση του εικοστού αιώνα και συνεχίζουν να προξενούν το ενδιαφέρον ως σήμερα.

Σημειώσεις

1. Huestis, D. W. (2007). Alexander Bogdanov: the forgotten pioneer of blood transfusion. Transfusion medicine reviews, 21(4), 337-340.
2. Βλέπε https://www.marxists.org/archive/bogdanov/1923/proletarian-poetry.htm. Γράφτηκε τον Ιούνιο του 1923 και δημοσιεύθηκε στη The Labour Monthly, σελ. 357-362.
3. Βλέπε https://www.marxists.org/archive/bogdanov/1924/religion-art.htm . Πηγή: The Labour Monthly, August 1924,σσ. 489-497.
4. Βλέπε https://www.marxists.org/archive/bogdanov/1924/artistic-inheritance.htm . Πηγή: The Labour Monthly, September 1924, Bogdanov, pp. 549-597.
5. Βλέπε για περαιτέρω κριτική ανάλυση το άρθρο της Ν. Βαλαβάνη στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=1045
6. Περαιτέρω πληροφορίες για την επίδραση του Μπογκντάνοφ στη μετεπαναστατική τέχνη και ιδιαίτερα στη ρωσική πρωτοπορία μπορεί να αντληθούν από το πλούσιο σε παραπομπές άρθρο της Ε. Μηλιαρονικολάκη στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.komep.gr/2011-teyxos-6/rosikh-protoporia-mia-kritikh-episkophsh.
7. Βλ. Μηλιαρονικολάκη, στο ίδιο.