Δήμητρα Κογκίδου, Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης και
Πρόεδρος της Επιτροπής Φύλου και Ισότητας στο ΑΠΘ
Απόσπασμα ομιλίας στην εκδήλωση “Γυναίκα και πόλεμος” στο GREENWAVE FESTIVAL 2017. (15/7/ 2017, Θεσσαλονίκη).
Από τη γέννηση έως το θάνατο, σε περιόδους ειρήνης όσο και πολέμου, οι γυναίκες αντιμετωπίζουν διακρίσεις και βία. Η έμφυλη κυριαρχία αποτυπώνεται τόσο στον ατομικό, όσο και στον δημόσιο βίο. Στη δεύτερη περίπτωση ασκείται απρόσωπα, θεσμοποιημένα. Από αυτή την άποψη το κράτος δεν είναι παρά μέρος της πατριαρχικής έμφυλης τάξης.
Υπάρχει ένας μακρύς κατάλογος μορφών βίας που ασκούνται κατά των γυναικών κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Αρχίζει από την άμβλωση λόγω προτίμησης φύλου και των βρεφοκτονιών κοριτσιών και συνεχίζει με άλλες μορφές βίας, όπως, ο εξαναγκαστικός υποσιτισμός, η κλειτοριδεκτομή σε ορισμένα μέρη, οι πρώιμοι γάμοι των κοριτσιών, τα εγκλήματα τιμής κ.ά. Συμπεριλαμβάνει τη σωματική, σεξουαλική και ψυχολογική βία, συμπεριλαμβανομένης και της ενδοοικογενειακής που μπορεί να φτάσει στην ακραία μορφή της συζυγοκτονίας, τη σεξουαλική παρενόχληση και την παρενοχλητική παρακολούθηση και εμπειρίες βίας μέσω των νέων τεχνολογιών -για παράδειγμα μέσω του διαδικτύου.
Οι γυναίκες είναι τα πρώτα θύματα της μετανάστευσης, του σύγχρονου δουλεμπορίου και του πολέμου. Στις ένοπλες συρράξεις χρησιμοποιούνται συχνά ως όπλο πολέμου (βλ. κράτηση ομήρων, αναγκαστική εκτόπιση, συστηματικός βιασμός που είναι έγκλημα εξουσίας και επιβολής, εξαναγκαστική εγκυμοσύνη κ.ά.).
Σε εμπόλεμες καταστάσεις η σεξουαλική βία είναι πιο διάχυτη και κανονικοποιημένη
Το έθνος – έμφυλα κατασκευασμένο – προβλέπει συγκεκριμένες θέσεις και ρόλους για τα φύλα που έχουν ως στόχο τη συντήρηση /ή και την επέκτασή του. Να σημειώσουμε πως όταν το έθνος βρεθεί σε εμπόλεμη κατάσταση οι γυναίκες ενδέχεται να επιτελέσουν διαφορετικούς ρόλους – όχι μόνον στα μετόπισθεν – και έτσι αναγκαστικά ανατρέπεται ο έμφυλος διαχωρισμός των αρμοδιοτήτων (βλ. στην Ελλάδα αντάρτισσες του ΕΛΑΣ). Σε γενικές γραμμές, αρκετά είναι τα συνήθη πρόσωπα των γυναικών σε εμπόλεμες καταστάσεις: οι γυναίκες ως το διάλειμμα που ξεκουράζει, ανακουφίζει και εμψυχώνει τον αγωνιστή, οι γυναίκες θύματα του πολέμου, δηλ χήρες, μητέρες και αδελφές νεκρών, οι γυναίκες θύματα βιασμού, ορφανές, πρόσφυγες και μετανάστριες, οι γυναίκες/κορίτσια όμηροι.
Σε αυτόν τον κύκλο βίας υπάρχει σεξουαλικοποίηση της πολεμικής βίας που οφείλεται στη μίξη εθνοτικών και έμφυλων αναπαραστάσεων. Συχνά το σώμα της γυναίκας μετατρέπεται σε συμβολικό πεδίο μάχης, ο βιασμός αποτελεί στοιχείο μιας στρατηγικής υποταγής και επιβολής, μιας στρατηγικής εθνοκάθαρσης και κατά συνέπεια μια γυναίκα που βιάζεται – πέρα από το γεγονός ότι είναι μια γυναίκα που βιάζεται- συμβολίζει το έθνος της που ταπεινώνεται και βιάζεται. Εκτός δηλαδή από το βιασμό μιας γυναίκας, είναι βιασμός της γυναίκας του εχθρού αλλά και ταπείνωση του άνδρα –εχθρού που εισπράττει επιπλέον και την προσβολή της τιμής του έθνους του –πολύ περισσότερο αν οι βιασμοί είναι ομαδικοί και κατ’ εξακολούθηση.
Η κουλτούρα του βιασμού χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει και να ερμηνεύσει συγκεκριμένες συμπεριφορές σε κοινωνικές ομάδες, όπως οι βιασμοί σε περιοχές με εμπόλεμες συγκρούσεις. Η ‘’κουλτούρα του βιασμού’’ είναι μια πραγματικότητα και περιλαμβάνει όλες τις πολιτισμικές πρακτικές που αποδέχονται, αιτιολογούν, υποστηρίζουν -με άμεσο ή έμμεσο τρόπο-, ή/και ανέχονται τη σεξουαλική βία. Πρόκειται για μια αναφορά στον τρόπο που σκεφτόμαστε συλλογικά για το βιασμό. Οι εμπόλεμες καταστάσεις θα λέγαμε ότι είναι ένα περιβάλλον στο οποίο η σεξουαλική βία είναι πιο διάχυτη και κανονικοποιημένη με βάση τις κυρίαρχες κοινωνικές αντιλήψεις.
Και να μη ξεχνάμε ότι σε ορισμένες κοινωνίες ακόμα και σήμερα οι επιζήσασες της έμφυλης βίας σε εμπόλεμες καταστάσεις ζουν στη συνέχεια σε συνθήκες κοινωνικού αποκλεισμού καθώς η αγνότητα του γυναικείου σώματος είναι κυρίαρχη αξία. Έτσι και αλλιώς, η κουλτούρα του βιασμού είναι συνυφασμένη με τη διαπόμπευση του θύματος ως πόρνης στο βαθμό που θα πρέπει να ντρέπεται και να αισθάνεται ένοχη. Αντί η βία να στιγματίζει τους θύτες, καταλογίζονται ευθύνες στα ‘’θύματα’’ – επιβιώσασες της έμφυλης βίας.
Σε συμβολικό επίπεδο συχνά η εθνική ταυτότητα εικονοποιείται στη γυναικεία μορφή και έτσι στη λογοτεχνία και στην τέχνη συναντάμε πολλές εκμιλιταρισμένες γυναικείες μορφές (π. χ. σε αγάλματα). Η γυναίκα αναπαριστά την εθνική κοινότητα ως μητέρα-πατρίδα –άλλοτε ως μητρικό πρόσωπο για όλα τα παιδιά του έθνους και άλλοτε ως ιδανική αγαπημένη.
Με βάση την έμφυλη τάξη πραγμάτων, ο άνδρας έχει απέναντι στο έθνος την ευθύνη της διακυβέρνησης και της προστασίας του. Για παράδειγμα, η κύρια αποστολή που πρέπει να φέρει σε πέρας ο ηγεμονικός ανδρισμός ως πατέρας-προστάτης, είναι αυτή της υπεράσπισης του έθνους: δηλ. των συνόρων του, της κυριαρχίας του, των αξιών του, των «δικών του» γυναικών και των «δικών του» παιδιών. Αυτό σημαίνει να υποστηρίζεις τους εθνικούς πολέμους και τις στρατιωτικές ενέργειες χωρίς αμφισβήτηση. Παραμένει, όμως, το ερώτημα αν συμπεριλαμβάνεται σε αυτό και η σεξουαλική βία!!
Γενικά η βία ως πρακτική ανδρισμού ασκείται στο πλαίσιο του στρατού νομιμοποιημένα – όχι όμως μόνο σε βάρος του εχθρού αλλά και κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης. Μια σειρά δοκιμασιών φυσικής και ψυχικής αντοχής στοχεύουν στη μετάβαση σε μια κατάσταση υπερ-ανδρισμού ως εγγύηση της αποτελεσματικότητάς του στην περίπτωση πολέμου. στο πεδίο της μάχης. Έτσι, η έμφυλη ταυτότητα αποκτά εργαλειακό χαρακτήρα. Αλλά και στον πόλεμο, ο ‘’ανδρισμός’’ του έθνους συγκρούεται με τον ανδρισμό του αντίπαλου, η νίκη και η ήττα επομένως επιβεβαιώνουν, ή υπονομεύουν, την αυτοεικόνα και κατ’ επέκταση την τιμή του καθενός. Οι ‘’ανδρισμοί’’ των εθνών συγκρούονται στον πόλεμο και ιεραρχούνται –ο ηγεμονικός ανδρισμός των νικητών που επιδεικνύεται και ο υποδεέστερος των ηττημένων.
Μηδενική ανοχή στην έμφυλη βία
Πέρα από τις γυναίκες σε εμπόλεμες ζώνες που αναφέραμε, υπάρχουν και άλλες ομάδες γυναικών που είναι πιο εκτεθειμένες σε ακραίες μορφές βίας λόγω ρατσισμού, ομοφοβίας, τρανσφοβίας όπως οι ομοφυλόφιλες και τρανς γυναίκες, οι μετανάστριες, και οι πρόσφυγες, οι γυναίκες με αναπηρίες, με ψυχιατρικά προβλήματα, οι οροθετικές, τα θύματα της εμπορίας ανθρώπων, γυναίκες που ανήκουν σε μειονότητες.
Ο αντίκτυπος της έμφυλης βίας δεν αφορά μόνο τις γυναίκες που έχουν πέσει θύματα, αφού επηρεάζει το οικογενειακό, φιλικό, εργασιακό περιβάλλον και την κοινωνία στο σύνολό της. Απαιτείται λοιπόν άμεση και αποτελεσματική αντιμετώπιση του φαινομένου. Γι’ αυτό λέμε: Μηδενική ανοχή στην έμφυλη βία.
Το ζήτημα της έμφυλης βίας είναι κυρίως πολιτικό θέμα που έχει να κάνει με την παιδεία, με αντιλήψεις και συμπεριφορές που την επιτρέπουν -ή ακόμα και την ενθαρρύνουν – και κυρίως με τις πολιτικές και τους θεσμοθετημένους κανόνες που επικρατούν. Η βία κατά των γυναικών, σε όλες τις μορφές της, αποτελεί μέρος των διακρίσεων με βάση το φύλο και συνιστά παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των γυναικών. Αποτελεί πλήγμα κατά του δικαιώματος στην ελευθερία, στην αξιοπρέπεια, στην ασφάλεια, στη σωματική και ψυχική ακεραιότητα και υγεία κάθε γυναίκας που την υφίσταται και εμπόδιο στην προώθηση της ισότητας των φύλων και στην ανάπτυξη μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
