του Γιάννη Βλασσόπουλου
Φοιτητής ΠΜΣ «Κοινωνική Πολιτική: Μέθοδοι και Εφαρμογές»
Πάντειο Πανεπιστήμιο
Λέξεις κλειδιά : flexicurity, ευελιξία και ασφάλεια, παθητικές πολιτικές, ενεργητικές πολιτικές.
Από την οικονομική κρίση της δεκαετίας του 70 άρχισε μια νέα αναδιάρθρωση των εργασιακών σχέσεων που ως κύριο χαρακτηριστικό έχει την ευελιξία του χρόνου εργασίας, της θέσης εργασίας, των μορφών απασχόλησης, των αμοιβών και της οργάνωσης της εργασίας. Η απορρύθμιση της αγοράς εργασίας που εκδηλώνεται με την επέκταση της μερικής-προσωρινής απασχόλησης. Τα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της απορρύθμισης της αγοράς εργασίας και της ευελιξίας αφορούν α) το κόστος της εργασίας, β) την ασφάλιση της εργασίας, γ) την κινητικότητα του εργατικού δυναμικού και δ) την ελαστικότητα στην κοινωνική ασφάλιση.
* * *
Τι σημαίνει ευελιξία
Τέσσερα είναι τα στοιχεία που συνδέουν την ευελιξία, την προσαρμοστικότητα της εργασίας και της απορρύθμισης της αγοράς εργασίας:
- Η ασφάλεια της εργασίας, που σημαίνει αναδιάρθρωση του χρόνου εργασίας, καθιέρωση νέων μορφών μερικής απασχόλησης και προσωρινής εργασίας ανάλογα με τις ανάγκες των επιχειρήσεων. Θεωρείται ότι η εργατική νομοθεσία, λόγω των εγγυήσεων που παρέχει για την ασφάλεια της απασχόλησης, αποθαρρύνει τις επιχειρήσεις να κάνουν νέες προσλήψεις, ακόμη κι όταν οι πωλήσεις και τα κέρδη τους αυξάνονται, και γι’ αυτό το λόγο προτιμούν τις υπερωρίες. Για τις επιχειρήσεις ελαστικότητα σημαίνει και απελευθέρωση των απολύσεων.
- Η κινητικότητα του εργατικού δυναμικού, η οποία αποτελεί άλλο ένα παράγοντα της ελαστικότητας και συνδέεται με την παροχή κινήτρων για κινητικότητα κατά επάγγελμα (επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση, δια βίου εκπαίδευση στη λογική ότι ο σημερινός εργαζόμενος μπορεί κατά την διάρκεια του εργάσιμου βίου να αλλάξει και δέκα επαγγέλματα) και περιοχή.
- Το κόστος της εργασίας. Θεωρείται ότι υπάρχει ακαμψία στην αγορά εργασίας όταν οι αμοιβές προσδιορίζονται αυστηρά και μόνο από τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας και τα «κατώτατα όρια μισθών και ημερομισθίων» κατοχυρώνοντας νομοθετικά ή μέσω Εθνικών Γενικών Συλλογικών Συμβάσεων Εργασίας. Ευελιξία στους μισθούς σημαίνει προσαρμογή τους διαμέσου των μηχανισμών της αγοράς, σε σύνδεση με την παραγωγικότητα ή με τα κέρδη των επιχειρήσεων.
- Η ευελιξία στην κοινωνική ασφάλιση προκύπτει από την ευελιξία στην αγορά εργασίας με σκοπό να καλύψει τις νέες μορφές εργασίας που θα εμφανιστούν.
Η σύζευξη ευελιξίας και ασφάλειας στις απολύσεις
Η ασφάλεια στην απασχόληση λαμβάνει τρεις μορφές. Η πρώτη προσανατολίζεται στον καθορισµό αποζηµιώσεων σε περίπτωση απόλυσης. Η δεύτερη μορφή είναι ο ουσιαστικός περιορισµός του δικαιώµατος απόλυσης µε την καθιέρωση διάφορων λόγων, που να καθιστούν δικαιολογηµένη την απόλυση. Ένας τρίτος τρόπος είναι η πρόβλεψη μιας σειράς δικαιωµάτων του απολυοµένου µέχρι την οριστική ανάληψη νέας θέσης εργασίας. Η προστασία θέσης µετατρέπεται σε προστασία προσώπου και η απόλυση στην αντίληψη αυτή δε δηµιουργεί ανέργους, αλλά αποτελεί µέσο ανανέωσης της απασχόλησης (Κουκιάδης, 2007).
Η σύζευξη ευελιξίας και ασφάλειας σε συνδυασμό με τις παθητικές πολιτικές απασχόλησης
Η flexicurity στηρίζεται σε µια αυξηµένη προστασία των ανέργων. Με τις παθητικές πολιτικές απασχόλησης, δηλαδή µ’ εκείνες τις κρατικές παρεµβάσεις που δεν καταπολεµούν τα αίτια της ανεργίας, αλλά αµβλύνουν ή και εξαλείφουν τα αρνητικά αποτελέσµατα από την επέλευση του κινδύνου αυτού, προστατεύεται ο εργαζόµενος κατά τα διαστήµατα της µετάβασής του από τη µια σε άλλη θέση εργασίας. Η ασφάλιση ανεργίας στην προοπτική της «flexicurity» δεν έχει χαρακτήρα επανόρθωσης ενός «ατυχήµατος». Πρόκειται για το µηχανισµό χρηµατοδότησης των επαγγελµατικών µεταβάσεων των εργαζοµένων (Κουκιάδης, 2007). Γίνεται φανερό ότι µακροπρόθεσµα οι δαπάνες για την επιδότηση ανεργίας, όπως και για τις ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης, θα τείνουν να µειωθούν, αφού µε την υλοποίηση ενός καθεστώτος «ευελιξίας µε ασφάλεια» θα δηµιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας. Παρόλα αυτά δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η προστασία κατά της ανεργίας δεν οργανώνεται κατά τρόπο ξεκοµµένο από τις ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης. Η αποτελεσματικότητα της προστασίας εξαρτάται από ένα σωστό µείγµα που θα περιλαμβάνει τα επιδόµατα που θα εγγυώνται ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης, χωρίς ωστόσο να αποθαρρύνουν την επανεργοποίηση των ανέργων. Εποµένως, οποιαδήποτε επέκταση των εισοδηµατικών ενισχύσεων των ανέργων γίνεται στο πλαίσιο της διατήρησης της απασχολησιµότητας (Κουκιάδης, 2007).
Η σύζευξη ευελιξίας και ασφάλειας σε συνδυασμό με τις ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης
«Στόχος της ευελιξίας µε ασφάλεια δεν είναι µόνον οι περισσότερες θέσεις εργασίας, αλλά οι περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας. Για αυτό στα ποικίλα εθνικά παραδείγµατά της δεν είναι µία «φθηνή» πολιτική, αλλά, αντιθέτως, είναι µία «ακριβή» πολιτική, που «επενδύει» µετρήσιµους οικονοµικούς και διοικητικούς πόρους στο ανθρώπινο κεφάλαιο και στην αποτελεσµατικότητα των πολιτικών απασχόλησης και των θεσµών της αγοράς εργασίας» (Κουκιάδης, 2007).
Με άλλα λόγια η flexicurity προϋποθέτει επενδύσεις πόρων που αποδίδουν αποτελέσµατα, όχι µόνον στα συµβολικά πεδία των κεντρικών συνδικαλιστικών εκπροσωπήσεων, αλλά, κυρίως, στο ανθρώπινο δυναµικό και στις επιχειρήσεις κάθε κλάδου και κάθε περιφέρειας. Για αυτό το λόγο η Ε.Ε. έχει θέσει κάποιες κατευθυντήριες γραμμές προς σε αυτή την κατεύθυνση. Αυτές αφορούν :
- Την εφαρµογή πολιτικών απασχόλησης µε στόχο την επίτευξη της πλήρους απασχόλησης, τη βελτίωση της ποιότητας και της παραγωγικότητας στην εργασία και την ενίσχυση της κοινωνικής και γεωγραφικής συνοχής.
- Την βελτίωση της κάλυψης των αναγκών της αγοράς εργασίας.
- Την επέκταση και βελτίωση των επενδύσεων σε ανθρώπινο κεφάλαιο.
- Την υιοθέτηση συστηµάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης, που να ανταποκρίνονται στις νέες απαιτήσεις.
- Την εξασφάλιση προσβάσιµων αγορών εργασίας και πιο ανταποδοτικών και ελκυστικών µορφών απασχόλησης σε όσους αναζητούν εργασία, συµπεριλαµβανοµένων των µειονεκτούντων και των εργασιακά µη ενεργών.
- Την προώθηση της δια βίου προσέγγισης της εργασίας.
- Την προώθηση της ευελιξίας σε συνδυασµό µε την εργασιακή ασφάλεια και περιορισµός της κατάτµησης της αγοράς εργασίας, δίνοντας τη δέουσα προσοχή στο ρόλο των κοινωνικών εταίρων.
- Και την εξασφάλιση εξελίξεων στο εργασιακό κόστος και στους µηχανισµούς προσδιορισµού των αµοιβών, που να ευνοούν την απασχόληση.
Συνοψίζοντας τα θετικά και τα αρνητικά της flexicurity θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τα έξης:
Στα θετικά συγκαταλέγονται το ότι εκτός από το γεγονός ότι η πρακτική της ευέλικτης απασχόλησης παρουσιάζει διαφορές από χώρα σε χώρα, το περιεχόμενο της δεν συνεπάγεται σε κάθε περίπτωση αρνητικές κοινωνικές επιπτώσεις. Και τούτο διότι η ευελιξία είτε ως μορφή απασχόλησης είτε ως επιμέρους παράμετρος της εργασιακής σχέσης (π.χ. ευέλικτο ωράριο), δεν θα ήταν σε θέση να αναπτυχθεί στον βαθμό που σήμερα καταγράφεται ως μέγεθος, εάν δεν συνδέονταν και με την κάλυψη, εκτός από τις ανάγκες των επιχειρήσεων, και αναγκών μερίδας των ίδιων των εργαζομένων. Για παράδειγμα ο θεσμός της μερικής απασχόλησης είναι δυνατόν να αναπτυχθεί σε ένα βαθμό σε εθελοντική βάση για ορισμένες κατηγορίες του πληθυσμού (π.χ. γυναίκες με οικογενειακές υποχρεώσεις, φοιτητές, και νέοι άνεργοι). Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat το 60% και 84% των μερικώς απασχολούμενων ανδρών και γυναικών αντίστοιχα στην Ένωση, προσφεύγει στη μερική απασχόληση εθελοντικά και όχι κατ’ ανάγκη επειδή δεν ευρίσκει θέσεις πλήρους απασχόλησης. Επίσης, υπάρχουν και κατηγορίες του εργατικού δυναμικού με υψηλή, συνήθως ειδίκευση, που προτιμούν να απασχολούνται με καθεστώς ευέλικτης αυτοαπασχόλησης από εκείνο της τυπικής μισθωτής σχέσης. Πέρα των διαπιστώσεων που έχουν επισημανθεί η ευελιξία συνεπάγεται αρνητικές επιπτώσεις για τους εργαζόμενους, χωρίς ωστόσο οι αρνητικές συνέπειες να περιορίζονται μόνο σε αυτούς. Και αυτό γιατί μακροπρόθεσμα υπονομεύει και τις επιχειρήσεις, όταν η προσφυγή στη λύση του φθηνού εργατικού δυναμικού υποθηκεύει το παραγωγικό τους μέλλον λόγω κατά κανόνα σύνδεσης των ευέλικτων μορφών απασχόλησης με την ανειδίκευτη και χαμηλής παραγωγικότητας εργασία (Κουζής, 2007).
Στα αρνητικά συμπεριλαμβάνονται η εργασιακή απορρύθμιση που έχει για τους εργαζόμενους και το εργασιακό καθεστώς σοβαρές επιπτώσεις:
- Στο βαθμό και στις μορφές παραγωγής υπεραξίας από την εργατική δύναμη και κατά συνέπεια στο βαθμό και στις μορφές καπιταλιστικής εκμετάλλευσης των εργαζομένων (Κουζής, 2011)
- Στο περιεχόμενο, στην οργάνωση και στην κουλτούρα της εργασίας.
- Στις συνθήκες εργασίας, αφού απορυθμίζεται και συρρικνώνεται η εργατική νομοθεσία και το εργατικό δίκαιο, αποδυναμώνεται η πλήρης και η σταθερή απασχόληση σε όφελος της μερικής-προσωρινής απασχόλησης, αυξάνει με την εντατικοποίηση της εργασίας ο κίνδυνος εργατικών ατυχημάτων και επαγγελματικών ασθενειών και υποβαθμίζονται οι συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας της εργασίας (Κούγιας, 2015).
- Στα όρια, στη σύνθεση, στη διαστρωμάτωση, στη συνοχή και ενότητα της εργατικής τάξης και στη συγκρότηση της ως ενιαίας κοινωνικής τάξης. Έχουμε επιπλέον εργαζόμενους πολλών διαφορετικών ταχυτήτων (εργαζόμενους με πλήρη απασχόληση, εργαζόμενους με ελαστικές ή άτυπες μορφές απασχόλησης που έχουν περιορισμένα εργασιακά, μισθολογικά και εργασιακά δικαιώματα, εργαζόμενους – ανέργους, αμειβόμενους με κίνητρα και αμειβόμενους χωρίς κίνητρα.) (Κούγιας, 2015). Ταυτόχρονα αμφισβητούνται από τις επιχειρήσεις οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας και προκρίνονται οι ατομικές συμβάσεις εργασίας με αποτέλεσμα ο “συλλογικού τύπου” εργαζόμενος να μεταλλάσσεται σε “ατομικού τύπου” εργαζόμενο.
- Στην στρατηγική συμμαχιών της εργατικής τάξης με άλλα κοινωνικά στρώματα (μεσαία στρώματα, εργαζόμενη διανόηση, φτωχοί και μεσαίοι αγρότες) και στις σχέσεις των εργατικών συνδικάτων με τα νέα κοινωνικά κινήματα.
- Στο βιοτικό επίπεδο και στου όρους αναπαραγωγής των εργαζομένων αφού μειώνεται η πραγματική αγοραστική δύναμη των μισθών τους, συρρικνώνονται τα δικαιώματα τους και οι κοινωνικές παροχές που απολαμβάνουν.
- Στους όρους, στις συνθήκες, στις μορφές διεξαγωγής της ταξικής πάλης και της πολιτικής αντιπαράθεσης για τα προβλήματα των εργαζομένων.
- Στο ρόλο, στο περιεχόμενο, στη στρατηγική, στη λειτουργία, την τακτική, τη δομή, και στις νέες μορφές οργάνωσης του εργασιακού καθεστώτος. Οι ελαστικά απασχολούμενοι λόγω της κατάστασης ανασφάλειας και της προσωρινότητας που βιώνουν, πολύ δύσκολα εντάσσονται στο εργασιακό καθεστώς και ουσιαστικά σήμερα είναι έξω από αυτά. Ιδιαίτερα οι νέοι εργαζόμενοι όχι μόνο στον ιδιωτικό τομέα αλλά και στον δημόσιο τομέα πλέον καθώς και οι μετανάστες εργαζόμενοι, που χρησιμοποιούνται από τις επιχειρήσεις αλλά και το δημόσιο τομέα ως ανθρώπινα πειραματόζωα για την εφαρμογή και επέκταση των ελαστικών μορφών απασχόλησης και αμοιβής (Κούγιας, 2016) Η ευελιξία και η εξατομίκευση των εργασιακών σχέσεων και η επιδίωξη των δυνάμεων του κεφαλαίου να προκρίνονται οι ατομικές συμβάσεις εργασίας με ευέλικτες μορφές αμοιβών έναντι των συλλογικών συμβάσεων εργασίας δυναμιτίζουν την ύπαρξη, τη χρησιμότητα για τους εργαζομένους και το ρόλο του συνδικαλιστικού κινήματος. Ειδικότερα με τις ευελιξίες στις αμοιβές εξατομικεύονται οι σχέσεις των επιχειρήσεων με τους εργαζόμενους σε αυτές. Οι εργαζόμενοι που αμείβονται με αυτό τον τρόπο αποτρέπονται από τη συλλογική διεκδίκηση αξιοπρεπών μισθών μέσω του συνδικαλιστικού κινήματος. Δημιουργούνται συνθήκες ανταγωνιστικότητας μεταξύ τους και διαρρηγνύονται οι 108 δεσμοί εργασιακής αλληλεγγύης. Διαμορφώνεται μια νέα κατηγορία πειθαρχικών στην υπηρεσιακή ιεραρχία, ασυνδικάλιστων και αδιάφορων για τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις εργαζόμενων.
- Στον ελεύθερο χρόνο των εργαζόμενων, που συρρικνώνεται και στην ποιότητα του που υποβαθμίζεται.
- Στην προσωπική και οικογενειακή ζωή των εργαζόμενων, που είχαν θεμελιωθεί εν πολλοίς στο 8ωρο και που αναστατώνονται ή ανατρέπονται και υποτάσσονται στην ανάγκη των δυνάμεων του κεφαλαίου για ευελιξία στο χρόνο εργασίας και στις μορφές απασχόλησης, η οποία εκφράζεται με την κατάργηση του σταθερού ημερήσιου και εβδομαδιαίου χρόνου εργασίας (Κουζής, 2008).
- Στην αύξηση της αβεβαιότητας, της ανασφάλειας, της προσωρινότητας των εργαζομένων, κυρίως των ελαστικώς απασχολούμενων ή αμειβόμενων, που με τη σειρά τους επηρεάζουν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της ψυχικής υγείας τους, αφού τους οδηγούν σε πτώση ηθικού, σε έλλειψη κινήτρων επαγγελματικής κατάρτισης και εξειδίκευσης, σε άγχος και σε καταστάσεις εργασιακού στρες. Οι συνθήκες προσωρινότητας, ανασφάλειας, ελαστικότητας στην εργασία την μετατρέπουν σε μια σχέση μη ελευθερίας, μια ανελεύθερη σχέση, που αντιτίθεται, αρνείται με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο, ανατρέπει ολόκληρη τη μακρόχρονη ιστορία του εργατικού εκπολιτισμού του καπιταλισμού. Η ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων αποτελεί το αντίθετο της ελευθερίας (Κούγιας, 2015).
- Στον τρόπο διαμόρφωσης της κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης των εργαζομένων που γίνεται πλέον πιο σύνθετος, αφού με διάφορες μορφές συμμετοχής, επιδιώκεται η ενσωμάτωση τους στην λογική της επιχείρησης. Ταυτόχρονα η εξατομίκευση των εργασιακών σχέσεων και των αμοιβών τους διαμορφώνει συνείδηση αναζήτησης ατομικών λύσεων έξω από τα όρια της συλλογικής κοινωνικής και πολιτικής δράσης. Με τα διάφορα συστήματα οικονομικών και ψυχολογικών κινήτρων οδηγούν στην “αυτοεκμετάλλευση” των εργαζομένων, στην πρόκληση αντιπαραθέσεων μεταξύ τους και στη διάρρηξη της αλληλεγγύης και της συνοχής τους (Κούγιας, 2016).
Αντί Επιλόγου
Δόκιμο θα ήταν καταλήγοντας να αναφερθούμε στις κοινωνικές συνέπειες της ευελιξίας των εργασιακών σχέσεων. Αυτές οι συνέπειες έγκεινται στην αποδυνάμωση, των πολιτικών κοινωνικής προστασίας και ο περιορισμός των προϋποθέσεων προσφυγής σε ατομικές και ομαδικές απολύσεις (π.χ. μείωση του κόστους των απολύσεων, «ελάφρυνση» των σχετικών διαδικασιών) σε μια συγκυρία έντονων οικονομικών αναδιαρθρώσεων, ιδιωτικοποιήσεων, εξαγορών, συγχωνεύσεων και τεχνολογικών αλλαγών επιτείνουν το πρόβλημα της ανεργίας. Παράλληλη η κρίση του «τυπικού» προτύπου απασχόλησης έχει ως βασική αιτία την ανάπτυξη της ευελιξίας των εργασιακών σχέσεων. Η μεταβολή αυτή επιφέρει αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο προστασίας της μισθωτής εργασίας, οδηγεί συχνά στην απορρύθμιση του και διαμορφώνει ένα νέο, ευέλικτο, πρότυπο απασχόλησης.
Ειδικότερα παράγει τα ακόλουθα βασικά αποτελέσματα:
|> Δημιουργεί ένα νέο καθεστώς απασχόλησης με περιεχόμενο δικαιωμάτων δεύτερης ταχύτητας, υποδεέστερου εκείνου της «τυπικής» απασχόλησης. Μεταβάλλει και αυτό το περιεχόμενο της «τυπικής» απασχόλησης επί το δυσμενέστερο λόγω της πίεσης που ασκούν σε αυτήν η ευέλικτη απασχόληση και η ανεργία μέσα στα πλαίσια ενός άτυπου και τεχνητώς δημιουργούμενου μεταξύ τους ανταγωνισμού.
|> Η όλη αυτή εξέλιξη, σε συνάρτηση με την γενικότερη αποδόμηση του κράτους πρόνοιας, οδηγεί τη μισθωτή απασχόληση σε μια νέα κατάσταση, που τα χαρακτηριστικά της εκφράζουν μια συνολική αρνητική πορεία για το περιεχόμενο των εργασιακών σχέσεων. Η αρνητική αυτή εξέλιξη, παράλληλα με τα φαινόμενα της πλήρους απελευθέρωσης της αγοράς και της απόλυτης κυριαρχίας των δυνάμεων της, οδηγούν στην απορρύθμιση της εργατικής νομοθεσίας και των εργασιακών σχέσεων, παράλληλα με τις γενικότερες επιπτώσεις στον τομέα της απασχόλησης και της κοινωνικής ασφάλισης. Η επισφαλής θέση στην αγορά εργασίας συνεχώς αυξανόμενων τμημάτων του εργατικού δυναμικού αποτελεί μια νέα πραγματικότητα που διαβρώνει επικίνδυνα το ευρωπαϊκό κοινωνικό πρότυπο όπως αυτό δομήθηκε μετά το τέλος του δευτέρου πολέμου.
|> Η προώθηση και στη χώρα μας της απορρύθμισης της αγοράς εργασίας στην κατεύθυνση της ελαστικοποίησης προκαλεί σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομική, ιδεολογική, πολιτισμική και πολιτική κατάσταση των δυνάμεων της εργασίας, στις συνθήκες διεξαγωγής της ταξικής πάλης, στην οργάνωση, την τακτική και τη στρατηγική του εργατοϋπαλληλικού συνδικαλιστικού κινήματος. Ταυτόχρονα όμως μπορούν να δημιουργούνται κάτω από ορισμένες συνθήκες και προϋποθέσεις για την ένταση των εργατικών αντιστάσεων και για την ανάπτυξη κοινωνικών αγώνων.
Βιβλιογραφία
- Κούγιας Κ., 2015, Ευελισφάλεια σε Περίοδο Κρίσης: Ισόρροπη Ανάπτυξη των Συνιστωσών Δυνάμεων ή Ετεροβαρείς Μεταρρυθμίσεις;, Κοινωνική Πολιτική Επιστημονικό Ηλεκτρονικό Περιοδικό ΕΕΚΠ, ΤΕΥΧΟΣ 3, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2015.
- Κούγιας Κ., 2016, Ευέλικτη Απασχόληση στην Ελλάδα της Κρίσης: Διαπιστώσεις και Σκέψεις, Κοινωνική Πολιτική Επιστημονικό Ηλεκτρονικό Περιοδικό ΕΕΚΠ, ΤΕΥΧΟΣ 6, ΙΟΥΝΙΟΣ 2016.
- Κουζής Γ., 2007, Flexicurity: Δύσκολη η ισορροπία ανάμεσα σε ασφάλεια και ευελιξία, www.capital.gr, 1/8/2007.
- Κουζής Γ., Ευελιξία και ασφάλεια: Μύθοι και πραγματικότητα, ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ.
- Κουζής Γ., Το Πράσινο Βιβλίο για τις εργασιακές σχέσεις και η flexicurity.
- Κουκιάδης Ι., 2007, ΕΝ∆ΙΑΜΕΣΗ ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΖΕΥΞΗ ΕΥΕΛΙΞΙΑΣ ΜΕ ΑΣΦΑΛΕΙΑ, Υπουργείο Απασχόλησης, Αθήνα, Ιανουάριος 2007.
- Μάνος Σ., Flexicurity και δημόσιος τομέας, Εφημερίδα «Η Καθημερινή», 18/11/2007.
