Zygmunt Bauman | Σπαταλημένες ζωές: Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας

Χαλκιάς Παναγιώτης

Ο Ζygmunt Bauman είναι γνωστός, δεν χρειάζεται συστάσεις. Το συγκεκριμένο έργο του αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα οπλοστάσια που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους κοινωνικούς επιστήμονες εναντίον των καταναγκασμών που προσπαθεί να επιβάλλει η καθεστηκυία πολιτική τάξη πραγμάτων. Εντούτοις, το παρόν έργο δεν αποτελεί απλώς μια δριμύ κριτική εναντίον του καπιταλιστικού νεοφιλελεύθερου μοντέλου, ούτε και κάποιου είδους λυρικού νοσταλγικού μονολόγου για τα δεινά της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Αντιθέτως οι «Σπαταλημένες Ζωές» είναι μια ιστορία της νεοτερικότητας, μια από τις πολλές που θα μπορούσε κανείς να γράψει.

Η σύγχρονη νεοτερικότητα, έχει καταφέρει να ενσωματώσει στη δομή της λειτουργίας της μια νέα έννοια της ανεργίας, αυτή που συνεπάγεται τα λεγόμενα ως περιττά άτομα, και ενώ παλιά η ανεργία δήλωνε μια παρέκκλιση από την κανονικότητα, πλέον δηλώνει κάτι σταθερό, κάτι που πρέπει να επιβληθεί ως μια νέα κανονικότητα. Σαφώς και το παραπάνω δεν συνιστά μια νέα λειτουργία στην πολιτική τάξη πραγμάτων που ήρθε να επιβληθεί από τις ισχυρές ελίτ, αλλά έρχεται ως αναπόφευκτη απάντηση στην κρίση του καπιταλισμού και της σώρευσης κεφαλαίου. Όπως τα απορρίμματα είναι αναπόφευκτη συνέπεια της καταναλωτικής κοινωνίας, έτσι και οι περιττοί άνθρωποι συνιστούν απαραίτητη προϋπόθεση κατασκευής της τάξης.

Τα απορρίμματα τοποθετούνται σε μέρη, χωματερές μακριά από τα μάτια του αστικού κόσμου, μακριά από τις προηγμένες αστικά πόλεις. Τα απορρίμματα μπορεί να είναι είτε αντικείμενα σε σκουπιδότοπους, είτε οι άνθρωποι στις λεγόμενες υπανάπτυκτες χώρες, η αλλιώς, τις ανθρώπινες χωματερές. Εκεί όπου βασιλεύει η Τάξη πρέπει να υπάρχει ρύθμιση, διακυβέρνηση, κανόνας. Τάξη σημαίνει τοποθετώ τα πράγματα στην καθορισμένη θέση τους, ενώ το χάος είναι το alter ego της τάξης, είναι μια τάξη με αρνητική λειτουργία, ή μάλλον μια εχθρική τάξη πραγμάτων προς την ίδια την τάξη. Στην τάξη ο χωροχρόνος διέπεται από κανόνες, οι οποίοι εκδηλώνονται με νόμους. Ο νόμος εξαιρεί αυτό που θα επιτρεπόταν αν δεν υπήρχε νόμος. Ο κανόνας αναστέλλοντας τον ίδιο του τον εαυτό, δημιουργεί την παρέκκλιση και εν συνεχεία ορίζει τον εαυτό του ως κανόνα αποκλειστικά μέσω αυτής.

Στη δομή του καπιταλιστικού συστήματος, οι εγκληματίες, οι ψυχασθενείς, οι αναξιοπαθούντες και οι τρομοκράτες, με λίγα λόγια οι κοινωνικοί παρίες, αποτελούν το ανορθολογικό στοιχείο κάθε ορθολογικότητας, συνιστούν αυτό που πρέπει οπωσδήποτε να κατασταλεί, διότι απειλεί να τα τινάξει όλα στον αέρα. Το χάος λοιπόν είναι μια πανταχού παρούσα απειλή γιατί τίποτα δεν βρίσκεται «στη θέση που πρέπει να είναι».

Παρόλο την κατάταξη του Ζygmunt Bauman στους μεταδομιστές κοινωνιολόγους και φιλοσόφους, εντούτοις η τοποθέτηση του δεν εμμένει αποκλειστικά σε μια μακρό-κοινωνιολογικού τύπου ανάλυση του καπιταλισμού αλλά προχωρά στον τρόπο με τον οποίο οι νέοι πολιτικοί καταναγκασμοί διαμορφώνουν την πορεία και την εξέλιξη των ανθρώπινων σχέσεων.  Σύμφωνα με τον ίδιο, τα συναισθήματα εκφράζονται πλέον μέσω μιας νέας κατασκευής του εαυτού, η οποία προϋποθέτει ότι όλων των ειδών τα συναισθήματα είναι φευγαλέα και την επόμενη στιγμή είναι πολύ πιθανόν να εξαφανιστούν.

Οι καλλιτέχνες που παλιά προσπαθούσαν να απεικονίσουν την αιωνιότητα, πλέον θεωρούν την πραγματικότητα ως κάτι αναλώσιμο, ως κάτι που τη μια στιγμή βιώνεται και την άλλη πετιέται στο κάλαθο των αχρήστων. Η νεοτερικότητα γίνεται εστία νοήματος μέσα από την οποία αναδύεται μια καινούργια αντίληψη για την υποκειμενικότητα, ενώ η βραχυβιότητα των ανθρωπίνων σχέσεων θα γίνει το επίκεντρο μιας κρίσιμης προβληματικής.  Όπως ορίζει πλέον ο νεοφιλελευθερισμός μια ζωή της κατανάλωσης των υλικών αγαθών και της αχρήστευσης αυτών όταν παλιώσουν, έτσι και οι ανθρώπινες σχέσεις είναι κάτι που πρέπει να σκουριάσει, τίποτα δεν πρέπει να συντηρείται πέραν της ημερομηνίας λήξης του.

Με λίγα λόγια, στο έργο του Z. Bauman, ο νεοφιλελεύθερος μηχανισμός είναι αδύνατον να κατανοηθεί πλήρως αν δεν μελετηθούν πρώτον, οι γενεαλογίες των συστημάτων καταναγκασμού και δεύτερον οι διαδικασίες σύστασης του εαυτού, η σύσταση βίωσης της υποκειμενικότητας.