Τα δικαιώματα του εγκληματία και οι συνέπειες της κράτησής του σε σωφρονιστικό επίπεδο

της Κωνσταντίνας Κωνσταντίνου 

Κοινωνιολόγος – Εγκληματολόγος

Παντείου Πανεπιστημίου

Η συχνότερη μορφή ποινής που αποδίδεται σε κακουργήματα, πλέον, από το δεύτερο μισό και προς το τέλος του 18^ου αιώνα και ύστερα, είναι η στερητική της ελευθερίας, η φυλακή[1]. Υπογραμμίζεται πως, «η φυλάκιση … αποτελεί μια από τις κύριες μορφές της κοινωνικής αντίδρασης, προκαλεί ένα είδος «μόλυνσης» των εγκλείστων. Προσφέρει την ευκαιρία αναστροφής επαγγελματικής κατάρτισης, που παρέχουν οι υπότροποι στους πρωτο – εγκληματήσαντες ως προς τον τρόπο διάπραξης του εγκλήματος κι έτσι δημιουργούνται νέες αιτίες διάπραξης εγκλημάτων»[2]. Επομένως, η φυλακή ως τόπος και τρόπος σωφρονισμού, κάθε άλλο από σωφρονισμό προσφέρει στους έγκλειστους.

             Σύμφωνα με τη Γιωτοπούλου – Μαραγκοπούλου, « [ … ] η στερητική της ελευθερίας ποινή προσβάλλει ουσιαστικά και πάντοτε σωρεία ανθρωπίνων δικαιωμάτων του καταδικασθέντος αλλά και της οικογένείας του (είτε ως σύμφυτη συνέπεια, είτε απλώς στην πράξη) [ … ] όταν είναι αναγκαία συνέπεια της φυλάκισης και όχι αυθαίρετο γέννημα της σωφρονιστικής πράξης, είναι αναπόφευκτη (η προσβολή), ενώ δεν εξυπηρετεί τον σκοπό και δεν ανταποκρίνεται στη δικαιολογητική βάση της ποινής, οποιαδήποτε σχετική θεωρία κι αν υιοθετήσουμε (ανταπόδοση κακού, βελτίωση και αναμόρφωση του κατάδικου, συνδυασμό των δύο, κοινωνική άμυνα)». Σύμφυτη με την έννοια του ότι υπάρχει περιορισμός στην ελευθερία της κίνησης και διαμονής[3]. Προς ενίσχυση της σύμφυτης συνέπειας, μπορούν να χαρακτηριστούν οι δύο διαστάσεις της ποινής αυτής, τοπική και χρονική με την έννοια της μη φυσικής μετακίνησης από χώρο σε χώρο όποτε θελήσει ο κρατούμενος.

              Η παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου με την ποινή στερητικής της ελευθερίας, δηλαδή, συντελείται σε ολοκληρωτικό βαθμό. Παραβιάζονται αναγκαστικά, ως συνέπειες της ποινής, «ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα» – άρθρα, μεταξύ άλλων, του Συντάγματος, τα οποία είναι «θεμελιώδη και απαράγραπτα δικαιώματα του ανθρώπου» (άρθρο 25)[4].

              Ο Φουκώ στο έργο του «Επιτήρηση και τιμωρία» καταγράφει, με τη γλώσσα της πραγματικότητας της εποχής του, τα απάνθρωπα μέσα τα οποία χρησιμοποιούνταν για τον σωφρονισμό του εγκληματία με αυτό το είδος της ποινής[5]. Αλλά και ο Αλεξιάδης κάνει αναφορά στην ιστορία που κρύβεται πίσω από την ποινή στερητικής της ελευθερίας, «είναι γνωστό ότι οι ποινές κατά της προσωπικής ελευθερίας αποκαλούνται «στερητικές της ελευθερίας» για λόγους ιστορικούς, επειδή, δηλαδή, κατά την έκτισή τους σε παλαιότερες εποχές ο κρατούμενος στερούνταν παντελώς την προσωπική του ελευθερία σ’ όλη της την έκταση, φυσική και νομική. Μάρτυρες τούτου υπάρχουν ακόμη οι σιδερένιοι κρίκοι στους τοίχους των κελιών παλιών φυλακών. Μ’ αυτόν τον τρόπο έκτισής τους συνδύαζαν ταυτόχρονα και το χαρακτήρα σωματικών ποινών, αφού απέκλειαν κάθε δυνατότητα φυσικής σωματικής κίνησης και προκαλούσαν επώδυνη σωματική ταλαιπωρία»[6].

              Οι συνέπειες που μπορεί να επιφέρει μια καταδικαστική απόφαση με ποινή στερητικής της ελευθερίας είναι αρκετές, ειδικά εάν συμπεριλάβουμε και το γεγονός ότι κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός, άρα, και η επίδραση που θα ασκηθεί από το σωφρονιστικό σύστημα στο άτομο μπορεί να είναι πολλαπλών επιπέδων, αλλά σίγουρα πιεστική και απάνθρωπη που μπορεί να κρατήσει μέχρι και το τέλος της ζωής του. Ο ψυχισμός του ανθρώπου, έχουν δείξει ψυχολογικές – κλινικές έρευνες, επηρεάζεται συχνά από εξωγενείς παράγοντες σε σημείο που να καθορίζουν οι ίδιοι την ψυχολογική κατάσταση του ατόμου, η οποία μπορεί να δράσει διαφορετικά σε καθεστώς ελευθερίας και διαφορετικά –με ροπές και τάσεις διαβαθμισμένης έντασης- σε καθεστώς μη ελευθερίας. Ακόμα και η στιγμή της σύλληψης με τις χειροπέδες μέχρι και την παραπομπή του στη φυλακή, καθιστά στιγματιστική τη σωφρονιστική διαδικασία.

                Επιγραμματικά, λοιπόν, ως συνέπειες του εγκλεισμού του εγκληματία (κατάδικος και υπόδικος) με ποινή στερητικής της ελευθερίας μακροχρόνια σε ισόβια ή και βραχυχρόνια μπορούν να θεωρηθούν ως σημαντικότερες οι[7]: 

1. Ιδρυματοποίηση.
2. Οι ατομικές επιπτώσεις: πλήττεται η σωματική και ψυχική υγεία του ατόμου με την έννοια των άθλιων συνθηκών που επικρατούν όπως έλλειψη θέρμανσης, ελλιπή ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, ο απόλυτος «ετεροκαθορισμός» (σχετικά αντιφατικός και οξύμωρος όρος εφ’ όσον πρόκειται για ποινή στερητική της ελευθερίας), η ανασφάλεια και ο φόβος (ειδικά εάν πρόκειται για κάποιον που πρώτη φορά θα βιώσει αυτήν τη κατάσταση, π.χ. προσωρινά κρατούμενος), τα κρούσματα κατάθλιψης είναι πολύ συχνά, της απάθειας με την ανάπτυξη των ψευδαισθήσεων, ακόμη και με την εμφάνιση αυτοκαταστροφικών τάσεων ή και με απόπειρες αυτοκτονίας.
3. Οι κοινωνικές επιπτώσεις: «ο στιγματισμός της ποινικής καταδίκης γενικά, ιδίως όμως ο εγκλεισμός στη φυλακή, επιφέρει μακροχρόνιες συνέπειες μειωτικές της προσωπικότητας του φυλακισμένου … και συντελούν στον κοινωνικό αποκλεισμό του, που, ωστόσο, έχει καταδικασθεί έντονα, ιδίως από την Παγκόσμια Διάσκεψη Κορυφής της Κοπεγχάγης (1995)»[8], η σταδιακή αποξένωσή του από την αγορά εργασίας και ο ακόλουθος επερχόμενος στιγματισμός με το που βγει από τη φυλακή και σε αυτόν τον τομέα, ειδικά εάν εργάζονταν πριν από τον εγκλεισμό τους.

   Όσον αφορά τα δικαιώματα των κρατουμένων, τα Ηνωμένα Έθνη διατύπωσαν τις

«Βασικές Αρχές για τη Μεταχείριση των Κρατουμένων», οι οποίες υιοθετήθηκαν από 14.12.1990 υπ’ αριθμ. 45/111 με την απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του Ο.Η.Ε[9]:

«    1. Όλοι οι κρατούμενοι πρέπει να αντιμετωπίζονται με τον οφειλόμενο σεβασμό στην εγγενή τους αξιοπρέπεια και αξία ως ανθρώπινων υπάρξεων.

2. Ουδεμία διάκριση επιτρέπεται λόγω φυλής, χρώματος, φύλου, γλώσσας, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής ή κοινωνικής καταγωγής, περιουσίας, γέννησης ή άλλης κατάστασης.
3. Όποτε οι τοπικές συνθήκες το απαιτούν, είναι πάντως επιθυμητός ο σεβασμός των θρησκευτικών δοξασιών και των πολιτισμικών κανόνων συμπεριφοράς της ομάδας, στην οποία ανήκουν οι κρατούμενοι.
4. Η υποχρέωση των σωφρονιστικών ιδρυμάτων για τη φύλαξη των κρατουμένων και για την προστασία της κοινωνίας από το έγκλημα πρέπει να εκπληρώνεται σύμφωνα και με τους άλλους κοινωνικούς σκοπούς του κράτους και τις θεμελιώδεις υποχρεώσεις του για την προαγωγή της ευημερίας και της ανάπτυξης όλων των μελών της κοινωνίας.
5. Με εξαίρεση τους περιορισμούς που είναι αποδεδειγμένα αναγκαίοι λόγω του εγκλεισμού σε σωφρονιστικό κατάστημα, όλοι οι κρατούμενοι δικαιούνται το σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών που αναγνωρίζουν η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, και, όπου το ενδιαφερόμενο κράτος είναι συμβαλλόμενο μέρος, το Διεθνές Σύμφωνο Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων και το Προαιρετικό Πρωτόκολλο καθώς και άλλων δικαιωμάτων που προβλέπουν άλλα σύμφωνα των Ηνωμένων Εθνών.
6. Όλοι οι κρατούμενοι δικαιούνται να συμμετέχουν σε πολιτιστικές δραστηριότητες και σε εκπαίδευση που αποσκοπεί στην πλήρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου.
7. Επιβάλλεται να καταβληθούν και να υποστηριχθούν οι προσπάθειες που αποβλέπουν στην κατάργηση της κράτησης σε απομόνωση ως τιμωρίας ή στον περιορισμό της χρήσης της.
8. Πρέπει να δημιουργηθούν συνθήκες που παρέχουν στους κρατούμενους τη δυνατότητα να αναλάβουν ουσιαστικά αμειβόμενη απασχόληση, που διευκολύνει την επανένταξη στην εγχώρια αγορά εργασίας και τους επιτρέπει να συνεισφέρουν στην οικονομική τους στήριξη και σε εκείνη των οικογενειών τους.
9. Χωρίς καμιά διάκριση λόγω της νομικής τους κατάστασης πρέπει να αναγνωρίζεται στους κρατούμενους το δικαίωμα πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας που είναι διαθέσιμες στη χώρα.
10. Με τη συμμετοχή και τη συνδρομή της κοινωνίας και των κοινωνικών φορέων, και με τον οφειλόμενο σεβασμό στα συμφέροντα των θυμάτων, πρέπει να δημιουργηθούν ευνοϊκές συνθήκες για την επανένταξη των πρώην κρατουμένων στην κοινωνία στις καλλίτερες δυνατές συνθήκες.
11. Επιβάλλεται η αμερόληπτη εφαρμογή των προαναφερόμενων αρχών.»

———- ————-

[1] Υποσημείωση: Αναφορικά με τον θεσμό της φυλακής ως ιστορικός θεσμός, παρατηρείται πως «ο εγκλεισμός για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, ως ποινική κύρωση, είναι σχετικά πρόσφατος. Μέχρι το Μεσαίωνα τα άτομα απλώς κρατούνταν μέχρι να γίνει η δίκη τους. Η καθιέρωση του εγκλεισμού οφείλεται σε επίδραση του κανονικού δικαίου της καθολικής εκκλησίας, εμφανίζεται όμως και στις ευρωπαϊκές χώρες που είχαν ασπασθεί τον προτεσταντισμό. Με τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης καθιερώνεται η ελευθερία ως το ύψιστο αγαθό του ανθρώπου και έκτοτε παγιώνεται η στερητική της ελευθερίας ποινή ως η πλέον σημαντική από τις ποινικές κυρώσεις».

Χάιδου Α., Το σωφρονιστικό σύστημα: ζητήματα θεωρίας και πρακτικής, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2002, σελ. 47.

Πρβλ. Φουκώ Μ., Επιτήρηση και Τιμωρία, Ράππα, Μετάφραση: Κ. Χατζηδήμου – Γ. Ράλλη, Αθήνα, 1989, σελ. 20, 26.

http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%A3%CE%A9%CE%A6%CE%A1%CE%9F%CE%9D%CE%99%CE%A3%CE%A4%CE%99%CE%9A%CE%9Fbr%CE%A3%CE%A5%CE%A3%CE%A4%CE%97%CE%9C%CE%91/%CE%A3%CF%84%CE%B1%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%B9%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%B1%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%85%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CF%89%CE%BD.aspx, Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας & Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, «Στατιστικά Στοιχεία Κρατουμένων 2003 – 2018», ο συνολικός αριθμός των κρατουμένων έως και τον Ιανουάριο του 2018 ανέρχεται στους 10.011, τελευταία πρόσβαση: 22/5/18.

[2] Φαρσεδάκης Ι., Στοιχεία Εγκληματολογίας, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2005, σελ. 73.

[3] Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Αντεγκληματική Πολιτική και Δικαιώματα του Ανθρώπου, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Υπεύθυνη Έκδοσης: Αγλαϊα Τσήτσουρα, Αθήνα – Κομοτηνή, 1997, σελ. 89, 90.

[4] http://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/8c3e9046-78fb-48f4-bd82-bbba28ca1ef5/SYNTAGMA.pdf, Σύνταγμα της Ελλάδας, τελευταία πρόσβαση: 3/1/15,

Υποσημείωση:

1. Άρθρο 21: ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας.
2. Άρθρο 5/παρ. 1: ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας και συμμετοχής στην κοινωνική, οικονομική, πολιτική ζωή.
3. Άρθρο 11: δικαίωμα του συνέρχεσθαι.
4. Άρθρο 12: δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι.
5. Άρθρο 13: ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης που περιλαμβάνει και την ελευθερία της λατρείας.
6. Άρθρο 22: δικαίωμα στην εργασία και στην κοινωνική ασφάλιση.

[5] Φουκώ Μ., Επιτήρηση και Τιμωρία,  Ράππα, Μετάφραση: Κ. Χατζηδήμου – Γ. Ράλλη, Αθήνα, 1989, σελ. 20, 26.

[6] Αλεξιάδης Στ., Ανθρώπινα Δικαιώματα. Ποινική Καταστολή. Δώδεκα Μελέτες, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη, 1990, σελ. 129, 130.

[7] Χάιδου Α., Το σωφρονιστικό σύστημα: ζητήματα θεωρίας και πρακτικής, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2002, σελ. 49 – 57.

[8] Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Αντεγκληματική Πολιτική και Δικαιώματα του Ανθρώπου, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Υπεύθυνη Έκδοσης: Αγλαϊα Τσήτσουρα, Αθήνα – Κομοτηνή, 1997, σελ. 93.

[9] Έκδοση του Ο.Η.Ε. για τους «Στοιχειώδεις Κανόνες» ποινικής μεταχείρισης κρατουμένων διεθνώς, τίτλος: «Βασικές Αρχές για τη Μεταχείριση των Κρατουμένων», τελευταία πρόσβαση: 3/1/15.

Πρβλ. Σπινέλλη Κ. – Κουράκη Ν., Σωφρονιστική Νομοθεσία, Νομική Βιβλιοθήκη, συνεργασία – επιμέλεια: Κουλούρης Ν., Αθήνα, 1990, σελ. 32.