O Νίτσε, ο Φουκώ, η Γενεαλογία

Χαλκιάς Παναγιώτης / Κουλιούκ Βιορέλ

Πολλές κριτικές έχουν συνταχθεί όσο αναφορά τη σκέψη του Νίτσε και του Φουκώ πάνω στο γενεαλογικό υποκείμενο και αφορούσαν, είτε τη μέθοδο του Φουκώ βασισμένη στο νιτσεϊκό μοντέλο σκέψης, είτε τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει το ζήτημα της εξουσίας, καταλογίζοντας του μια «απολιτίκ» διάθεση (εντονότερα εκφραζόμενη στους μαρξιστικούς κύκλους). Ρίχνοντας μια κοντινότερη ματιά στο συνολικό έργο του, θα μπορούσαμε να πούμε ότι, ο ίδιος δεν «συμπλέει ιδέες και γεγονότα ασύνδετα μεταξύ τους» (Κουράκης 1989,), αντιθέτως, η γενεαλογία ως μέθοδος δεν συνιστά καθόλου μια προσπάθεια καταγραφής των συμβάντων προς μια τελεολογική κατεύθυνση, ούτε βραδεία καμπύλη μιας εξελικτικής πορείας.

Η γενεαλογία αντιτίθεται «στη μεταϊστορική εκδήλωση ιδανικών σημασιών» (Φουκώ, 2011:21). Ο γενεαλόγος φτάνει στο σημείο να ανακαλύψει ότι πίσω από τα πράγματα δεν υπάρχει «ουσία», αλλά η ουσία τους συγκροτήθηκε από ξένα και φαινομενικά ασύνδετα προς αυτήν σχήματα. Η λογική; Μα ακριβώς αυτό που γεννήθηκε με τρόπο λογικό, δηλαδή τυχαία.

Το να επιτελείς μια γενεαλογία ων αξιών, της ηθικής, δεν σημαίνει μια επιστροφή στο υποκείμενο, αλλά μια επί σκοπού καθυστέρηση των τυχαιοτήτων που διαμορφώνουν την ιστορία. Μέσω της ιστορίας τίθεται η ανάγκη να ανατρέψουμε το παιχνίδι των κανόνων της αλήθειας, αφού πίσω από την αλήθεια βρίσκεται μια χρόνια επισώρευση σφαλμάτων, η αλήθεια δεν συνιστά παρά μια πλάνη (Νίτσε, 2012:226). Η προσπάθεια εντοπισμού της προέλευσης δεν είναι παρά η επισήμανση των ατυχημάτων, μέσω των απειροελάχιστων αποκλίσεων, των ενδεχόμενων ανατροπών, των «κακών υπολογισμών». Έτσι μόνο θα γνωρίσουμε ότι η ρίζα των όσων είμαστε, δεν βρίσκεται διόλου στην αλήθεια και στο είναι, αλλά στην εξωτερικότητα του ατυχήματος (Μετάφας, 2010:54).

Αλλά με ποιόν τρόπο θα μπορέσουμε να φτάσουμε στο σημείο αυτής της προέλευσης; Μα σαφώς μέσω του σώματος. Η αλήθεια διαμορφώνεται όταν το σώμα συναρθρώνεται με την εξουσία. Το σώμα είναι αυτό που φέρει όλα τα σημάδια και τα στίγματα του παρελθόντος, η ιστορία αποτελεί τα «τατουάζ» του σώματος. Στο έργο του Φουκώ «Επιτήρηση και Τιμωρία», η γενεαλογία της ηθικής έρχεται εις πέρας μόνο μέσω μιας ιστορίας του σώματος, μέσα σ’ ένα γενικευμένο παιχνίδι των επικυριαρχιών. Το ίδιο ισχύει και για την σεξουαλικότητα, την τρέλα, αλλά και τον ίδιο τον «Λόγο». Ανακεφαλαιώνοντας τις αναλύσεις του για την εξουσία, ο Φουκώ προσπαθεί να αντικρούσει τις αξιώσεις του νόμου, ο οποίος ενώ απαγορεύει ή και επιτηρεί ορισμένες κοινωνικές, σεξουαλικές ή ψυχικές εκδηλώσεις, ορίζει εν τέλει τον εαυτό του ως ουσιώδες συστατικό της ίδιας της Επιθυμίας. Προκύπτει έτσι, ότι η μετατόπιση των σχέσεων εξουσίας, από τον διαφωτισμό μέχρι και την πρώιμη νεωτερικότητα, δεν αποτελεί ένα διακύβευμα ευαισθητοποίησης των κοινωνικών θεσμών, ή της κοινωνίας γενικότερα, απέναντι στα φαινόμενα του εγκλήματος, της ψυχικής αρρώστιας, ή ακόμη και της σεξουαλικότητας, αντιθέτως σφραγίζει το πέρασμα από μια κοινωνία του αίματος και του θεάματος σε μια κοινωνία γνώσης, κανόνα και πειθαρχίας (Blanchot, 2016: 23).

Στην πραγματικότητα, «ο κανόνας είναι η υπολογισμένη απόλαυση της αγριότητας, η υπεσχημένη αιματοχυσία. Επιτρέπει την ακατάπαυστη αναζωπύρωση του παιχνιδιού της κυριαρχίας. Η τάση για ειρήνη, η γλυκύτητα του συμβιβασμού, η σιωπηρή αποδοχή του νόμου, πόρρω απέχουν από εκείνη τη μεγάλη ηθική μεταστροφή, ή εκείνον το χρήσιμο υπολογισμό, που θα γεννούσε υποτίθεται τον κανόνα» (Foucault, 2011).

Άλλωστε «η ανθρωπότητα δεν προόδευσε με αργά βήματα, από την πλήρη και ανεξέλεγκτη βία, σε ένα καθεστώς καθολικής αμοιβαιότητας. Αντιθέτως τοποθετεί τις πράξεις βίας πάνω σε ένα σύστημα κανόνων, βαίνοντας έτσι από κυριαρχία σε κυριαρχία. Ο νόμος ως προϊόν κυριαρχίας, είναι αυτός που επιτρέπει να ασκηθεί βία επί της βίας. Ωστόσο, το παιχνίδι δεν βρισκόταν ποτέ στους κανόνες αυτούς καθαυτούς, αλλά στο ποιος θα οικειοποιηθεί τους κανόνες, στο ποιες ομάδες θα ορίσουν ή και θα ανατρέψουν την κατεστημένη ερμηνεία τους». (Χαλκιάς, 2017:45)

——

Βιβλιογραφία

1) Βlanchot M., Ο Μισέλ Φουκώ όπως τον φαντάζομαι, μτφ. Β. Πατσογιάννης, Πλέθρον, Αθήνα 2016.

2) Κουράκης Ν., Το πρόβλημα της ποινικής καταστολής στο έργο του Μισέλ Φουκώ, Αθήνα 1989.

3) Foucault M., Τρία κείμενα για τον Νίτσε, μτφ. Τ. Μπέτζελος, Πλέθρον, Αθήνα, 2011.

4) Μετάφας Π., Η πολιτική του Μισέλ Φουκώ, ΕΚΠΑ, Αθήνα, 2011 (διδακτορική διατριβή).

5) Nietzsche F, Πέρα από το καλό και το κακό, μτφ. Ζ. Σαρίκας, Πανοπτικόν, Αθήνα, 2012.

6) Χαλκιάς Π., Το ποινικό σύστημα ως πεδίο των σχέσεων εξουσίας, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, Λευκωσία, 2017 (διπλωματική θέση).