Κωνσταντίνα Κωνσταντίνου,
Κοινωνιολόγος – Εγκληματολόγος
Παντείου Πανεπιστημίου
Σύμφωνα με το άρθρο 11 του «Κώδικα Δεοντολογίας Ειδησεογραφικών και άλλων δημοσιογραφικών και πολιτικών εκπομπών» που δημοσιεύθηκε στο ΠΔ 77/2003 (ΦΕΚ Α’ 75/28.8.2003) κρίνονται σημαντικές οι παρακάτω διατάξεις για το συγκεκριμένο θέμα [1]:
Παρ. 1: «Επιτάσσει τον σεβασμό του τεκμηρίου αθωότητας του κατηγορουμένου και την αποφυγή των απαξιωτικών χαρακτηρισμών.»
Παρ. 2: «Διευκρινίζει ότι δεν αναφέρεται η ταυτότητα των συγγενών του κατηγορουμένων ή καταδικασθέντος σε αξιόποινες πράξεις.»
Παρ. 3: «Υπογραμμίζει την μη αναφορά της καταδίκης προσώπου για ορισμένο έγκλημα.»
Παρ.4: «Επισημαίνει ότι δεν γίνεται δεκτή η ταυτότητα των θυμάτων.»
Παρ. 5: «Απαγορεύει την χρησιμοποίηση εικόνων προσώπων που θεωρούνται ύποπτοι τέλεσης εγκλήματος.»
Παρ. 6: «Απαγορεύει τη δημοσίευση εγγράφων κατά το στάδιο της προδικασίας (προκαταρκτική εξέταση, έκτακτη προανάκριση)»[2].
Η ενημέρωση του κοινού σχετικά με το έγκλημα και την εγκληματικότητα εντάσσεται στο πλαίσιο του λεγόμενου «δικαστικού – αστυνομικού ρεπορτάζ». Οι δημοσιογράφοι που ασχολούνται με το συγκεκριμένο είδος ειδησεογραφίας καλούνται να παρακολουθούν την κύρια διαδικασία (δίκες) σύμφωνα με την αρχή της δημοσιότητας όπως ορίζεται στο άρθρο 93 παρ. 2 και 3 του Συντάγματος[3]. Η δημοσιότητα διακρίνεται σε άμεση και έμμεση. Άμεση δημοσιότητα είναι η δυνατότητα παρακολούθησης της δίκης από τους πολίτες και έμμεση είναι η δυνατότητα παρακολούθησης της δίκης από τους δημοσιογράφους και αναμετάδοσής της από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ).
Η πρώτη αναμετάδοση δίκης από την τηλεόραση στην Ελλάδα έλαβε χώρα το 1989 και αφορούσε τη δίκη του σκανδάλου «Κοσκωτά», η οποία χαρακτηρίστηκε ως η «μητέρα των δικών»[4]. Από τότε έως σήμερα, ζητούμενο, ακόμα και από την αναμετάδοση από τα ΜΜΕ, θα πρέπει να είναι η αναζήτηση και η ανάδειξη της αλήθειας καθώς και η κατοχύρωση όλων των δικαιωμάτων των διαδίκων. Ωστόσο, προκύπτουν κατά περίπτωση ορισμένοι προβληματισμοί σχετικά με την προ(σ)βολή της ιδιωτικής ζωής των διαδίκων, τον εκφυλισμό της δίκης, τη διατάραξη της κύριας διαδικασίας και την επιρροή της κοινής γνώμης και των δικαστών λόγω του πλήθους των δικαστικών ρεπορτάζ.
Επιπρόσθετα προβλήματα από την προβολή της ποινικής διαδικασίας από τα ΜΜΕ είναι η επιλεκτικότητα των αποσπασμάτων δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στην προσαγωγή των κατηγορουμένων για ανάκριση ή στην είσοδο και την έξοδό τους (από) στο δικαστήριο κατά τις οποίες οι δημοσιογράφοι επιδιώκουν να συλλέξουν πληροφορίες από τους εμπλεκομένους με οποιοδήποτε μέσο θέτοντας σε κίνδυνο την αξιοπιστία του Συστήματος Απονομής Ποινικής Δικαιοσύνης. Παραμένει, όμως, κι η άλλη οπτική που θέλει τους δημοσιογράφους να επιλέγουν να ασκούν το επάγγελμά τους βάσει ιδίων συμφερόντων και επιδίωξη υψηλής τηλεθέασης. Όσον αφορά αυτό, δεν υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο που να ορίζει τα όρια του δημοσιογραφικού λειτουργήματος παρά μόνο στο πλαίσιο της προανάκρισης και της επί ακροατηρίου διαδικασίας με αποτέλεσμα να δημιουργείται κατ’ επίφαση σύγκρουση μεταξύ της προστασίας των δικαιωμάτων της ιδιωτικής ζωής των εμπλεκομένων στην ποινική διαδικασία και της «ποινικοποίησης» του δημοσιογραφικού επαγγέλματος[5].
Πιο συγκεκριμένα, κατά τη διαδικασία της ανάκρισης, η οποία σύμφωνα με το άρθρο 241 Κώδικα Ποινικής Δικονομίας πρέπει να τελείται μυστικά και εγγράφως, τα ΜΜΕ παρουσιάζουν δημοσίως στοιχεία και υλικό προανακριτικό και ανακριτικό και άλλα στοιχεία της δικογραφίας, συχνά πριν από την ανάληψη της υπόθεσης από τον εισαγγελέα, αν και αυτό απαγορεύεται[6]. Έτσι, ο φερόμενος ως δράστης δίνει «απολογία» πριν ακόμα εμφανιστεί στο δικαστήριο[7]. Επομένως, πολλές φορές οι δημοσιογράφοι υποκαθιστούν το Σύστημα Απονομής Ποινικής Δικαιοσύνης και αυτό το γεγονός έχει χαρακτηριστεί ως «ψευδή διαλεύκανση»[8].
Σύμφωνα με τον Α. Δημάκη, «τα κυριότερα σημεία της προδικασίας αποτυπώνονται ως εξής:
Α. Η τηλεοπτική μετάδοση της προσαγωγής του κατηγορουμένου στις αστυνομικές, ανακριτικές και εισαγγελικές αρχές. Η μη εφαρμογή του νόμου συνιστά προσβολή του τεκμηρίου αθωότητας και ευρύτερα της προσωπικότητας των συλληφθέντων.
Β. Η διαρροή στον Τύπο – κυρίως από τους δικηγόρους – απόρρητων πληροφοριών για την έκβαση της προδικασίας ομοίως εγγράφων της δικογραφίας. Η συγκεκριμένη συμπεριφορά προσβάλλει τις διατάξεις περί προστασίας του υπηρεσιακού απορρήτου και των προσωπικών δεδομένων.
Γ. Η προστασία του κατηγορουμένου και του θύματος από τον τηλεοπτικό διασυρμό. Προφανής και σε αυτήν την περίπτωση η προστασία του τεκμηρίου της αθωότητας»[9].
Ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρηση που παρουσιάζει τη δύσκολη θέση στην οποία βρίσκεται ο δικαστής σε υποθέσεις με έντονο κοινωνικό ενδιαφέρον και υψηλή δημοσιότητα, διότι σε τέτοιου είδους δίκες καλείται από τη μια μεριά να ακολουθήσει το αδέκαστο της δικαστικής κρίσης και από την άλλη τις επιταγές που του επιβάλλουν η κοινή γνώμη και τα ΜΜΕ, με αποτέλεσμα να «υποχρεούται» σε πιο τιμωρητική στάση, αφού, διαφορετικά, σε μελλοντικές υποθέσεις θα βρεθεί στο επίκεντρο της αποδοκιμασίας των ΜΜΕ και της κοινής γνώμης[10].
Τέλος, αναφορικά με τον συνήγορο υπεράσπισης και τη σχέση του με τα ΜΜΕ, αυτό που παρατηρείται συνήθως είναι ότι επιδιώκεται από τον συνήγορο υπεράσπισης η προβολή των απόψεων του πελάτη του, ώστε να προκαλέσει θετικά διακείμενη αντιμετώπιση από τα ΜΜΕ και την κοινή γνώμη. Γι’ αυτόν τον λόγο, κάποιες φορές οι συνήγοροι υπεράσπισης με συναίνεση του πελάτη τους προβαίνουν στην παρουσία τηλεοπτικών συνεργείων κατά τη διάρκεια της δίκης. Αυτή η τακτική προτιμάται ιδιαίτερα σε υποθέσεις ανθρωποκτονίας και αποφεύγεται σε υποθέσεις οργανωμένου εγκλήματος.
«Αυτό που θα υπερισχύσει είναι η εντύπωση. Όχι η διαδικασία, αλλά η εικόνα της διαδικασίας, όχι η ορθολογική τεκμηρίωση των επιχειρημάτων, αλλά το φαίνεσθαι της τεκμηρίωσης [ … ] θα κερδίσει η πιο καλή θεατρική ομάδα, ο πιο καλός ηθοποιός ή – ακόμη χειρότερα – η πλευρά την οποία θα επιλέξει η εκάστοτε σκηνοθεσία της εικόνας της πραγματικότητας»[11].
————— ——————–
[1] https://www.tideon.org/index.php/2012-02-16-21-20-11/2012-02-28-20-45-42/724-772003-322750 , Κώδικας δεοντολογίας ειδησεογραφικών και άλλων δημοσιογραφικών και πολιτικών εκπομπών, τελευταία πρόσβαση: 12/6/18.
[2] «ΔιΜΕ&Ε – Δίκαιο Μέσων Ενημέρωσης και Επικοινωνίας», Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, Ιανουάριος – Μάρτιος 1/2004, έτος 1ο.
Θεολόγη Β., Εγκληματικότητα και ΜΜΕ, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2010, σελ. 234, 235.
[3] https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/8c3e9046-78fb-48f4-bd82-bbba28ca1ef5/SYNTAGMA.pdf, Σύνταγμα Ελλάδος, σελ. 90, 91, τελευταία πρόσβαση: 12/6/18.
[4]https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%BA%CE%AC%CE%BD%CE%B4%CE%B1%CE%BB%CE%BF_%CE%9A%CE%BF%CF%83%CE%BA%CF%89%CF%84%CE%AC, τελευταία πρόσβαση: 12/6/18.
[5] Φαρσεδάκης Ι. Ι., Ανακριτική – Δικαιώματα του ανθρώπου και εγκληματογένεση, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1984.
[6] http://www.opengov.gr/ministryofjustice/wp-content/uploads/downloads/2014/04/sxed.kod_.poin_.dikon_.pdf, Κώδικας Ποινικής Δικονομίας, σελ. 143, τελευταία πρόσβαση: 12/6/18.
[7] Κοινώς στιγματίζεται.
Δασκαλάκης Η., Η Εγκληματολογία της κοινωνικής αντίδρασης, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 1985.
[8] Λαμπροπούλου Ε., Κοινωνικός έλεγχος του εγκλήματος, Παπαζήση, Αθήνα, 1994, σελ. 210.
[9] Δημάκης Α., Η σχέση Ποινικής Δίκης και ΜΜΕ, σε Ανθρώπινα Δικαιώματα και Ποινικό Δίκαιο, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 2007, σελ. 261 – 270.
[10] Μυλωνόπουλος Χ., Ποινικό Δίκαιο – Γενικό μέρος Ι, Π. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 2007.
Μυλωνόπουλος Χ., Ποινικό Δίκαιο – Γενικό μέρος ΙΙ, Π. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 2008.
http://www.mylonopoulos.gr/publication/article/89/zitimata-yperaspisis-toy-katigoroymenoy-se-dikes-me-diethneis-opseis.html, του ιδίου, «Ζητήματα υπεράσπισης του κατηγορουμένου σε δίκες με διεθνείς όψεις», Εισήγηση στο Συνέδριο της Ένωσης Ελλήνων Ποινικολόγων 15.4.2016, τελευταία πρόσβαση: 12/6/18.
Βλ. και Ζαραφωνίτου Χ., Τιμωρητικότητα – Σύγχρονες τάσεις, διαστάσεις και εγκληματολογικοί προβληματισμοί, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2008.
[11] Χαραλάμπης Δ., «Η τηλεόραση και ο εκφυλισμός της δημοσιότητας», Το Βήμα, Αθήνα, ημερομηνία δημοσίευσης: 27/11/2002.
