Θεωρητικές τάσεις στη Θυματολογία

Της Κωνσταντίνας Κωνσταντίνου,

Κοινωνιολόγος – Εγκληματολόγος

Παντείου Πανεπιστημίου

          Όταν ομιλούμε για το επιστημονικό θεωρητικό και εμπειρικό ρεύμα της Εγκληματολογίας, αυτό της Θυματολογίας, δεν μπορεί να μην αναφερθεί αυτός που το εξετάζει διεξοδικά στην Ιταλική Θετικιστική Σχολή του 19^ου αιώνα διότι με εκείνη σηματοδοτείται η ενασχόληση με το θύμα της σκηνής του εγκλήματος και ειδικότερα η διαδικασία της αποζημίωσης στη φάση της επανακοινωνικοποίησης του δράστη^[1].    

          Κατά τον Garofalo, «το πρόβλημα της αποκατάστασης της ζημίας του θύματος […] δεν αφορά μόνο το άμεσο συμφέρον του (θύματος), αλλά συνδέεται με την προληπτική και κατασταλτική κοινωνική άμυνα, γι’ αυτό και η πραγμάτωση της αποκατάστασης του θύματος αποτελεί λειτουργία κοινωνικής τάξης που σαν τέτοια, θα πρέπει να την επιτελεί αυτεπάγγελτα ο δικαστής»^[2].

          Ο Ferri προχώρησε τη σκέψη του Garofalo ακόμη παραπέρα τονίζοντας πως «η υποχρέωση αποζημίωσης του θύματος δεν είναι μία απλή υποχρέωση ιδιωτικού δικαίου, όπως εκείνη που απορρέει από τη μη εκτέλεση μιας συμβατικής υποχρέωσης. Μια τέτοια άποψη είναι απλούστατα ανήθικη» και παρατηρώντας ότι με την αποκατάσταση της ζημίας του θύματος θα αμβλυνθούν τα συναισθήματα πικρίας του και, ίσως, κάποιες τάσεις εκδίκησης προς το πρόσωπο του δράστη^[3].

          Με αυτές τις βασικές θέσεις καταλήγουν – τον 19^ο αιώνα – πως θα ήταν προτιμότερο και καταλληλότερο να συγκροτηθεί ένα κρατικό ταμείο με τη μορφή ενός αυτόνομου οργανισμού το οποίο θα «τροφοδοτείται από τα πρόστιμα και θα διανέμει χρηματικά βοηθήματα στα θύματα εγκλημάτων ή στις οικογένειές τους»^[4]. Έτσι, τον 20^ο αιώνα, από τη δεκαετία του 1960 έως του 1980, προκλήθηκε μια διατάραξη θεωριών στον τομέα της Εγκληματολογίας. Παρουσιάστηκαν θεωρίες που είχαν ως χαρακτηριστικό τους και βασικό άξονά τους τον σεβασμό και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είτε έμμεσα είτε άμεσα^[5]:

1. Το ρεύμα της αλληλεπίδρασης και οι θεωρίες στιγματισμού.
2. Η ριζοσπαστική εγκληματολογία, η οποία εμπνεύστηκε από τις διαμαρτυρίες κατά του πολέμου του Βιετνάμ, καθώς και από το κίνημα υπέρ των Μαύρων και των εθνικών μειονοτήτων με διαφορετική κουλτούρα. Κύρια αντίληψη αυτής της θεωρίας είναι ο ριζικός μετασχηματισμός του οικονομικού – κοινωνικού συστήματος εκμετάλλευσης του ανθρώπου.
3. Το κίνημα της αποδικαστοποίησης και αποποινικοποίησης στον Καναδά με στόχο την αλλαγή της ποινικής μεταχείρισης ανηλίκων με εξωποινικά μέτρα κοινωνικής αντίδρασης.
4. Εδώ εντοπίζεται η γέννηση της Θυματολογίας και των διαφόρων ερμηνειών των ορισμών του «θύματος»^[6].
5. Η κριτική εγκληματολογία με τη μορφή και τη θεωρία της καταργητικής πρότασης^[7].

            Όπως η Εγκληματολογία του περάσματος στην πράξη με την Εγκληματολογία της κοινωνικής αντίδρασης αλληλοεξαρτώνται, έτσι και η Θυματολογία του περάσματος στην πράξη με τη Θυματολογία της κοινωνικής αντίδρασης. Η πρώτη, η κύρια τάση της Θετικιστικής Θυματολογίας, εκτός από τις κατηγοριοποιήσεις των θυμάτων ως προσώπων, η κύρια βάση της είναι η μελέτη των θυμάτων εγκληματικών πράξεων βίας (σωματικές βλάβες και εγκλήματα βίας του δρόμου) με εξαίρεση την ενδοοικογενειακή βία και τον βιασμό.

Απ’ την άλλη πλευρά, η Θυματολογία της κοινωνικής αντίδρασης και ιδιαίτερα η τάση της Ριζοσπαστικής Θυματολογίας ασχολείται με το θέμα του παρόντος άρθρου σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι η Θετικιστική Θυματολογία: δηλαδή, με την αντιμετώπιση του θύματος από τον επίσημο κοινωνικό έλεγχο. Βασική θέση αυτής της τάσης είναι «η παραμέληση του θύματος […] είναι η λογική επέκταση ενός νομικού συστήματος, το οποίο ορίζει το έγκλημα ως προσβολή κατά του κράτους» με την έννοια του ότι γίνεται ένας διαχωρισμός από το σύστημα απονομής ποινικής δικαιοσύνης μεταξύ νομικής βλάβης και πραγματικής ζημίας για το θύμα^[8].

            Πρώτος που εισήγαγε τον όρο «Ριζοσπαστική Θυματολογία» ήταν ο David Friedrichs το 1983, τονίζοντας τη θεωρητική συσχέτισή του με τη σχολή της Ριζοσπαστικής Εγκληματολογίας^[9]. Εδώ, θα κρατηθεί η άποψη πως αμφότερα, προσεγγίζουν τον όρο και την ερμηνεία του θύματος μέσα από το πλαίσιο της αντιμετώπισής του από τον επίσημο κοινωνικό έλεγχο καθώς και μέσα από το πλαίσιο του «κοινωνικού στερεοτύπου του θύματος»^[10].

           Με αυτόν τον τρόπο σκέψης, εκείνο που ενδιαφέρει περισσότερο είναι πως το θύμα οποιασδήποτε εγκληματικής ενέργειας οδηγείται στη δεύτερη θυματοποίησή του από τη μεριά του συστήματος απονομής ποινικής δικαιοσύνης («δευτερογενής θυματοποίηση», δεκαετία 1970 – 1980) λόγω του ότι κατά τη διάρκεια της ποινικής διαδικασίας είναι σαν να «επαναλαμβάνει» τη θυματοποίησή του εξιστορώντας είτε το ίδιο είτε ο συνήγορός του το περιστατικό κατά τη φάση της προ – ανάκρισης, ανάκρισης και ποινικής δίκης. Γι’ αυτούς τους λόγους, λοιπόν, θα πρέπει το σύστημα να παρέχει προστασία στο θύμα και πιο εξειδικευμένο προσωπικό στην αστυνομία ή μία καταλληλότερη εκπαίδευση σ’ αυτό το κομμάτι^[11].

            Η θυματολογία που συμβάλλει στην κατανόηση των διαδικασιών της θυματοποίησης είναι η Κριτική Θυματολογία. Η τελευταία εξετάζει «τη διαδικασία του ετικετταρίσματος των θυμάτων» και την «καθημερινή κοινωνική διαδικασία του προσδιορισμού και της ονοματολογίας των θυματοποιητικών γεγονότων (“victimizing events”)».

Τέλος, η Θυματολογία της Κοινωνικής Αντίδρασης εμπλουτίζεται και από τη Φεμινιστική και τη Νέα Θυματολογία. Η μεν ενθαρρύνει τη μελέτη των πατριαρχικών δομών σε δανεικό από την Κοινωνιολογία επίπεδο και θεωρητικό πλαίσιο, αυτό του δομισμού, με σκοπό την καταγραφή λεκτικών κατασκευών και εμπειρικών πραγματικοτήτων. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα λεκτικής κατασκευής στην κοινωνική πραγματικότητα είναι οι έννοιες περί «ευάλωτου» θύματος, ανίσχυρου φύλου (γυναίκες) και ηλικίας (παιδιά). Η δε ασχολείται με την «πολιτισμική θυματολογία» η οποία έχει ως επίκεντρο τη θέση ότι η έννοια του θύματος προσδιορίζεται κάθε φορά σχετικά εφ’ όσον, κατά τη γνώμη αυτών των επιστημόνων, καθολικότητα σε ορισμούς περί εγκληματικών πράξεων δεν υφίσταται. Η τελευταία πάντα εξαρτάται από τις αξίες των εκάστοτε πολιτισμών που υπάρχουν ανά εποχή^[12].

         Η ύπαρξη της Θυματολογίας σε θεωρητικό και ερευνητικό επίπεδο στον χώρο της Κοινωνιολογίας και ειδικότερα της Εγκληματολογίας έχει υποβοηθήσει στην όλο και περισσότερο συνειδητή Επανορθωτική Δικαιοσύνη στο σύστημα απονομής ποινικής δικαιοσύνης και με τον τρόπο συμβάλλει στην εστίαση των αναγκών των θυμάτων και των οικογενειών τους και φυσικά, στην καταγραφή και προσοχή από πλευράς επίσημου κοινωνικού ελέγχου, νέων πολυσύνθετων εγκληματικών συμπεριφορών σήμερα.

————– ———————— —————- ———-

[1] Αρτινοπούλου Β. & Μαγγανάς Α., Θυματολογία και Όψεις Θυματοποίησης, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1996, σελ. 18.

[2] Garofalo R., Riparazione alle vittime del delitto sto Criminologie, VIII, 1887, σελ. 350 επ., 389 επ.

[3] Ferri E., Sociologica criminale II, 5^η εκδ., Paris Alcan, 1930, σελ. 457 επ.

[4] Το ίδιο.

[5] Ancel M., Η Νέα Κοινωνική Άμυνα, Νομική Βιβλιοθήκη, Μετάφραση: Ηρώ Σαγκουνίδου – Δασκαλάκη, 3^η έκδοση, Αθήνα, 1995.

[6] Αρτινοπούλου Β. – Μαγγανάς Α., Θυματολογία και Όψεις Θυματοποίησης, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1996, σελ. 17 – 19.

Πρβλ. Fattah Ε. Α., “Victims and victimology: the facts and the rhetoric”, International  Review of  Victimology, vol. 1, no 1, 1989, σελ. 43 – 66.

[7] Λάζος Γ., Κριτική Εγκληματολογία, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2007, σελ. 241 – 252.

Βλ. Φαρσεδάκης Ι. Ι., Στοιχεία Εγκληματολογίας, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2005.

[8] Mawby R. I. & Walklate S., Critical Criminology, Sage, 1994, σελ. 8 – 22.

[9] Friedrichs D., Victimology: “A consideration of the Radical Critique”, Crime & Delinquency, 29, σελ. 283 – 294, 1983.

[10] Quinney R., “Who is the victim?”, Criminology, 10, σελ. 314 – 323, 1972.

[11] Zehr & Umbreit, “Victim Offender Reconciliation: An Incarceration Substitute”, Federal Probation, 46, 63 – 68, σελ. 64.

[12] Miers D., “Positivist Victimology: A critique”, International Review of Victimology I: 3 – 22, 1989, σελ. 3.