Παγκόσμια Ημέρα της Μητέρας 2019 | Η νομική προστασία της μητρότητας

Βασίλης Κόττας

Απόφοιτος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ

Η παγκόσμια ημέρα της μητέρας είναι μια ημέρα ευχαριστίας προς τον άνθρωπο που μας έφερε στον κόσμο και που πάσχισε να μας μεγαλώσει. Σήμερα μια αγκαλιά και ένα ευχαριστώ αποτελούν δύο συμβολικές κινήσεις για έναν άνθρωπο σύμβολο.

Στο ενωσιακό δίκαιο, κατά το άρθρο 33 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εξασφαλίζεται η κοινωνική, οικονομική και νομική
προστασία της οικογένειας. Η μητέρα αποτελεί μέλος της οικογένειας (κατά τον συνήθη τύπο οικογένειας), επομένως, χαίρει της άνωθεν προστασίας από το κράτος. Επιπροσθέτως κατά τη δεύτερη παράγραφο του ίδιου άρθρου προβλέπεται η απαγόρευση απόλυσης για λόγους μητρότητας, καθώς και η παροχή αμειβόμενης γονικής άδειας με την γέννηση ή υιοθέτηση παιδιού. Στο ίδιο πνεύμα της εργασιακής προστασίας, στο άρθρο 27 του (αναθεωρημένου) Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη προβλέπεται η θετική υποχρέωση των κρατών να λαμβάνουν μέτρα για την είσοδο στην αγορά εργασίας των μητέρων που για λογούς ανατροφής παιδιού απουσίαζαν και την διαμόρφωση ημερησίων υπηρεσιών φροντίδας για παιδιά. Στο άρθρο 8 της ίδιας σύμβασης, εξειδικεύεται περαιτέρω η προστασία για την γονική άδεια, προβλέποντας, ότι η άδεια (με αποδοχές είτε μέσω παροχών κοινωνικής ασφάλισης είτε δημοσίων πόρων) εκτείνεται τουλάχιστον 14 βδομάδες. Επιπροσθέτως, θεωρείται παράνομη και καταχρηστική η απόλυση εγκύου από τη στιγμή της ειδοποίησης του εργοδότη για τον τοκετό μέχρι και τη λήξη της γονικής άδειας. Οι μητέρες που γέννησαν πρόσφατα δικαιούνται επαρκή χρόνο θηλασμού εκτός εργασίας, ευνοϊκή ρύθμιση των ωρών νυχτερινής εργασίας, ενώ δεν τους επιτρέπεται η απασχόληση σε θέσεις εργασίας σε περιβάλλον επικίνδυνο για την υγεία τους. Το συγκεκριμένο κείμενο αποτελεί η πιο πρόσφατη πλήρης διεθνής Συνθήκη κοινωνικών δικαιωμάτων και Εργατικού Δικαίου και ενώ έχει υπογραφεί από την Ελλάδα το 1996 κυρώθηκε μόλις το 2016. Φορείς των άνωθεν δικαιωμάτων αποτελεί η βιολογική μητέρα (έγγαμη ή άγαμη, 1463ΑΚ). Επίσης, όπως προελέχθη δεν είναι απαραίτητος ο τοκετός (φυσικός ή τεχνητός), ειδεμή προστατεύεται και η θετή μητέρα (παιδιού ηλικίας ως 6 ετών), η μητέρα που αποκτάει παιδί μέσω παρένθετης μητέρας (κατά 1464ΑΚ) και η ανάδοχη μητέρα. Εν προκειμένω, ο δεσμός μεταξύ βιολογικής μητέρας και παιδιού διακόπτεται και έτσι παύεται η συνταγματική προστασία. Τέλος κατά τον ΑΚ, γεννώνται αξιώσεις της μητέρας, η οποία γέννησε το παιδί της εκτός γάμου, γεννώνται έναντι του πατέρα ως προς την καταβολή των δαπανών του τοκετού και διατροφή της ίδιας, εφόσον αυτή αδυνατεί να διαθρέψει τον εαυτό της, επί 2 μήνες πριν από τον τοκετό και 4 ύστερα από αυτόν (αν συντρέχουν ειδικές περιστάσεις, το πολύ επί ένα έτος) (1503ΑΚ).

Ο κοινός νομοθέτης προασπίζει την μητρότητα στον 2874/00 επιτρέποντας τη λήψη άδειας τοκετού και λοχείας, συνόλου 17 εβδομάδων (56 μέρες πριν και 63 μέρες μετά τον τοκετό). Ακολουθεί η ειδική άδεια προστασίας μητρότητας 6 μηνών κατά τον 3655/08. Εν συνεχεία κατά τον 2639/98, εξασφαλίζεται η δυνατότητα επιλογής μεταξύ άδειας θηλασμού και φροντίδας για τη μητέρα για 30 μήνες ή επιστροφής της μητέρας με μειωμένο ωράριο κατά 2 ώρες ημερησίως για τους πρώτους 12 μήνες και σε 1 ώρα για 6 επιπλέον μήνες (βάσει της ΕΓΣΣΕ). Οι προηγηθείσες επιλογές δύνανται να αντικατασταθούν με συνεχόμενη ισόχρονη άδεια μετ’ αποδοχών, διάρκειας 3,5 μηνών. Κατά τον 3488/06 η μητέρα δύναται να επιστρέψει σε ισοδύναμη ή ανώτερη θέση εργασίας. Όλες οι άδειες είναι μετ’ αποδοχών, οι οποίες υπολογίζονται κατά περίπτωση.

Στον 1483/84 (όπως τροποπ. από τον 3996/11, 4512/18) προστατεύεται η μητέρα από απόλυση, κατά την κύηση και 1.5 έτος μετά τον τοκετό (ή κατά την απουσία της για μεγαλύτερο χρόνο, λόγω ασθένειας που οφείλεται στην κύηση ή τον τοκετό, εκτός εάν υπάρχει σπουδαίος λόγος για καταγγελία). Σε περίπτωση που ο εργοδότης προβεί στην απόλυση και δεν δεχθεί την μητέρα στην εργασία, η τελευταία δικαιούται μισθούς υπερημερίας και αποζημίωση για ηθική βλάβη, ενώ δεν απαιτείται γνώση της κύησης. Κατά τον 3488/06 και 3896/10 απαγορεύεται η άρνηση πρόσληψης γυναίκας λόγω εγκυμοσύνης, ενώ σε εργασίες όπου για την πρόσληψη απαιτείται η προσκόμιση ιατρικής βεβαίωσης, η έγκυος προσλαμβάνεται χωρίς την ιατρική αυτή βεβαίωση, εφόσον οι ιατρικές εξετάσεις που απαιτούνται είναι επικίνδυνες για την υγεία της ίδιας ή του εμβρύου.

Η Υπουργός Έφη Αχτσιόγλου, έπειτα από γνωμοδότηση του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους (αριθ. 124/2018) έκανε αποδεκτή την ερώτηση της υπουργού, ότι η χορήγηση της ειδικής άδειας προστασίας της μητρότητας, η οποία είναι διαρκείας έξι μηνών, δεν επηρεάζει τη διάρκεια της ειδικής άδειας θηλασμού και  φροντίδας παιδιού και χορηγείται, στην μεν περίπτωση συμφωνίας περί παροχής ισόχρονης με το μειωμένο ωράριο άδειας, αμέσως μετά από αυτήν, στην δε περίπτωση μη λήψης ισόχρονης προς το μειωμένο ωράριο άδειας, μετά την ειδική άδεια τοκετού και λοχείας, στη συνέχεια δε, ακολουθεί η ειδική άδεια θηλασμού και φροντίδας παιδιού διάρκειας τριάντα μηνών ή όπως αλλιώς η άδεια αυτή έχει συμφωνηθεί εναλλακτικά μεταξύ εργαζόμενης και εργοδότη.

Η σημασία του ρόλου της μητέρας στην κοινωνία είναι αναγνωρισμένη από τον συντακτικό νομοθέτη και προστατεύεται στο άρθρο 21§1. Συγκεκριμένως, η οικογένεια ως θεμέλιο συντήρησης και προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του κράτους. Το δικαίωμα βρίσκεται στην κατηγορία των κοινωνικών δικαιωμάτων, ήτοι της αξίωσης της προστατευόμενης κοινωνικής ομάδας της θετικής συμβολής στην ευμάρειά της.