Ανακεφαλαίωση των κύριων σημείων της έκθεσης:
Η κάνναβη
Η νομιμοποίηση της φαρμακευτικής κάνναβης έχει ως έναν βαθμό αναστατώσει την επιστημονική κοινότητα. Μειώνεται η αντίληψη περί επικινδυνότητας της κάνναβης; Θα αυξήσει τη χρήση κάνναβης στα νεαρά άτομα αυτή η «απενοχοποίηση» μιας ουσίας που θεωρείται ένα επικίνδυνο ναρκωτικό εδώ και πολλές δεκαετίες; Και τελικά, ανοίγει ο δρόμος για τη νομιμοποίηση της ψυχαγωγικής χρήσης της κάνναβης;
Όχι, όχι και όχι! Κανένα φάρμακο δεν είναι ακίνδυνο και όλοι αντιλαμβάνονται ότι τα φάρμακα έχουν παρενέργειες, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις κατάχρησης. Εάν αυτό γίνει σαφές στα νεαρά άτομα δεν υπάρχει λόγος να αλλάξουν τη στάση απέναντι στη κάνναβη, πολύ δε περισσότερο να αρχίσουν να τη χρησιμοποιούν. Στην Ευρώπη οι περισσότερες χώρες έχουν νομιμοποιήσει τη φαρμακευτική χρήση της κάνναβης, ορισμένες αρκετά χρόνια μάλιστα, χωρίς να προχωρήσουν στη νομιμοποίηση της ψυχαγωγικής χρήσης της. Σε καμία χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν είναι νόμιμη η ψυχαγωγική χρήση.
Παρόλα αυτά η επιφυλακτικότητα είναι κατανοητή. Οι μεγάλες αλλαγές δεν μπορεί να περιορίζονται στη νομοθεσία. Η νομοθεσία είναι ένας από τους παράγοντες που αλλάζουν τις κοινωνικές στάσεις. Παράλληλα, χρειάζονται συντονισμένες ενέργειες προς την πρόληψη της κατάχρησης, την ολοκληρωμένη πληροφόρηση και τον επιστημονικό λόγο.
Από την άλλη μεριά, υπάρχουν πάσχοντες από χρόνιες νόσους οι οποίοι ανέμεναν αυτήν τη νομιμοποίηση πολλά χρόνια. Αρκετοί από αυτούς προμηθεύονταν σκευάσματα της ουσίας με παράνομο τρόπο. Ορισμένοι γιατροί συστήνουν τη χρήση κάνναβης σε κάποιους ασθενείς, χωρίς φυσικά να μπορούν να τη συνταγογραφήσουν. Είναι ανθρώπινο δικαίωμα να έχει κανείς πρόσβαση στο φάρμακό του χωρίς να καταφεύγει σε παράνομες πράξεις.
Η επιστημονική κοινότητα του χώρου των ναρκωτικών, και όχι μόνο, έχει ευθύνη να προωθήσει τη δημιουργία υποδομών, να προτείνει και να εφαρμόσει ενέργειες και δράσεις που θα επιτρέπουν στον ασθενή την πρόσβαση στο φάρμακό του χωρίς να κινδυνεύει η υπόλοιπη κοινωνία από τις ανεπιθύμητες επιδράσεις της κατάχρησης. Άλλωστε και στο παρόν καθεστώς παρανομίας, οι χρήστες κάνναβης αυξάνονται σταθερά τα τελευταία δέκα χρόνια ανάμεσα στα άτομα που απευθύνονται σε προγράμματα θεραπείας. Πρόκειται για χρόνιους χρήστες, και όχι για άτομα που ξεκίνησαν τη χρήση μετά τη νομιμοποίηση, οι οποίοι εμφανίζουν προβλήματα που σχετίζονται με τη χρήση της ουσίας. Η διαπίστωση ότι έχει αυξηθεί η δραστικότητα της κάνναβης που κυκλοφορεί στην παράνομη αγορά δεν είναι κάτι νέο, και στην τελευταία Έκθεσή του το Ευρωπαϊκό Κέντρο αναφέρει ότι η δραστικότητα στην Ευρώπη αυξάνεται σταθερά από το 2009. (ΕΚΠΝΤ 2019)
Η τετραϋδροκανναβινόλη (THC) είναι το ένα από τα δύο βασικά συστατικά της κάνναβης το οποίο ευθύνεται για τις ψυχοδραστικές επιδράσεις της ουσίας. το άλλο είναι η κανναβιδιόλη (CBD), η οποία δεν έχει ψυχοδραστικές ιδιότητες και είναι νόμιμη ουσία, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Αποτέλεσμα αυτού είναι ότι η αγορά στη χώρα μας κατακλύζεται από προϊόντα CBD (βρώσιμα, πόσιμα, εισπνεόμενα, καλλυντικές κρέμες, κλπ), των οποίων οι «φαρμακευτικές» ιδιότητες διαφημίζονται χωρίς όμως να έχουν εγκριθεί ως φάρμακα από τον ΕΟΦ, και χωρίς σαφείς ενδείξεις ή συστατικά. Αυτό είναι ένα ευρωπαϊκό πρόβλημα και το Ευρωπαϊκό Κέντρο επισημαίνει ότι η μεγάλη ποικιλομορφία διαχείρισης των σκευασμάτων αυτών από τα διάφορα κράτη-μέλη (από την απόλυτη νομιμότητα στην ποινική αντιμετώπιση) χρήζει γενικευμένων κανονιστικών ρυθμίσεων. (ΕΚΠΝΤ 2019)
Η θεραπεία
Το 2017 ο αριθμός των θεραπευμένων αυξάνεται στα «στεγνά» προγράμματα, μειώνεται όμως στο πρόγραμμα υποκατάστασης (εφεξής Μονάδες Ολοκληρωμένης Θεραπείας της Εξάρτησης – ΜΟΘΕ) και επειδή στις ΜΟΘΕ εντάσσεται η πλειονότητα των θεραπευομένων, το σύνολο των ατόμων σε θεραπεία εμφανίζεται μειωμένο σε σχέση με τα προηγούμενα έτη. Μειώνονται, επίσης, οι εισαγωγές στη θεραπεία σύμφωνα με τα στοιχεία του Δείκτη Αίτησης Θεραπείας (ΔΑΘ) και όλα αυτά παρά την αύξηση των θεραπευτικών μονάδων.
Συγκεκριμένα, το 2017 βρίσκονταν σε οποιουδήποτε τύπου θεραπεία 12.480 άτομα – 9.270 στις ΜΟΘΕ, 2.409 στα «στεγνά», 251 στη σωματικά αποτοξίνωση και 550 στα προγράμματα των φυλακών. Από το σύνολο των ατόμων που βρίσκονταν σε θεραπεία το 2017 σχεδόν 3.000 άτομα (2.919) εισήχθησαν μέσα στο έτος. Αυτός είναι ένας σχετικά σταθερός αριθμός στη δεκαετία. Από τα στοιχεία του ΔΑΘ φαίνεται ότι από το συνολικό αριθμό των ατόμων που ζήτησαν θεραπευτική βοήθεια το 2017 (4.283 άτομα) το 60% δήλωσαν ότι έχουν ιστορικό προηγούμενης θεραπείας.
Παράλληλα, η εκτίμηση του αριθμού των χρηστών οπιοειδών εμφανίζει σημαντική μείωση τα τελευταία 10 περίπου χρόνια (από 24.000 το 2009 σε 14.462 το 2017). Μειώνονται δηλαδή οι χρήστες που δεν έχουν έρθει σε επαφή με το σύστημα μείωσης της ζήτησης (αν και τυπικά δεν πρόκειται για το ίδιο σύνολο θεραπευομένων επειδή στη θεραπεία βρίσκονται και άτομα που δεν είναι εξαρτημένα από οπιοειδή).
Επομένως, αναμενόμενο είναι η πλειονότητα των ατόμων που ξεκινούν θεραπεία να έχουν ξαναπροσπαθήσει στο παρελθόν και να βλέπουμε ξανά και ξανά μπροστά μας (και μπροστά τους) την περιστρεφόμενη πόρτα. Για ορισμένους επαγγελματίες του χώρου αυτό είναι φυσικό, αφού θεωρούν ότι η υποτροπή αποτελεί μέρος της διαδικασίας απεξάρτησης . άλλοι, πάλι, θεωρούν ότι η περιστρεφόμενη πόρτα είναι απόδειξη της χρόνιας και υποτροπιάζουσας
φύσης της νόσου της εξάρτησης.
Τίθενται διάφορα ερωτήματα: υπάρχει τρόπος να μειωθεί το ποσοστό των υποτροπών; Είναι θέμα (αναδι)οργάνωσης της μεταθεραπευτικής φροντίδας; Και τι είναι τελικά η μεταθεραπευτική φροντίδα;
Ο ΟΚΑΝΑ κατάφερε να εξαλείψει σχεδόν τη λίστα αναμονής της Αθήνας και αυτό είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό επίτευγμα. Προκύπτει όμως κι εδώ ένα ερώτημα: Γιατί δεν αυξάνονται οι εισαγωγές στο πρόγραμμα υποκατάστασης αφού εκμηδενίζεται η λίστα;
Επανερχόμενοι στις εισαγωγές στη θεραπεία (ΔΑΘ), παραμένει σταθερά υψηλό στη δεκαετία το ποσοστό των ατόμων που δηλώνουν πολλαπλή χρήση ουσιών (71% το 2017).
Πτωτική είναι η τάση των ατόμων που ζητούν θεραπεία για προβλήματα από χρήση οπιοειδών, ενώ αυξητική είναι η αντίστοιχη τάση για την κοκαΐνη και τα άλλα διεγερτικά.
Αξιοσημείωτη είναι η αύξηση των χρηστών κάνναβης που αιτούνται θεραπείας – 183% στη δεκαετία. Σημαντική είναι ακόμα η παρατηρούμενη αύξηση των αιτούντων που δηλώνουν παράλληλη χρήση οπιοειδών και βενζοδιαζεπινών. Αυτό είναι ένα φαινόμενο που επισημάνθηκε από πέρσι στην Έκθεση του Ευρωπαϊκού Κέντρου και επισημαίνεται και φέτος. (ΕΚΠΝΤ 2019)
Τέλος, μειώνεται η ενέσιμη χρήση αλλά αυξάνεται η κοινή χρήση συρίγγων το 2017 σε σύγκριση με το 2016.
Η μείωση της βλάβης
Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα μετά την επιδημία του HIV/AIDS στους χρήστες ναρκωτικών, η μείωση της βλάβης βρίσκεται στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου για τα ναρκωτικά. Οι επίμονες προσπάθειες των επαγγελματιών του χώρου φαίνεται να έχουν διεισδύσει στο κοινωνικό σύνολο και να εισακούγονται από τους χαράσσοντες πολιτική. Στην επίτευξη αυτού του εγχειρήματος μεγάλη και ουσιαστική ήταν η συμβολή των ΜΚΟ του χώρου καθώς και του δικτύου των ομοτίμων, δηλαδή των ίδιων των χρηστών. Οι τελευταίοι έχουν δραστηριοποιηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια με τη συμμετοχή τους στο δημόσιο διάλογο κάνοντας πράξη το σύνθημά τους «τίποτα για εμάς χωρίς εμάς».
Στο πλαίσιο αυτό τα προγράμματα δουλειάς-στο-δρόμο και ειδικά αυτών της διανομής συρίγγων και συνέργων χρήσης υιοθετήθηκαν και εφαρμόζονται από όλους τους φορείς για τα ναρκωτικά, συνεπικουρούμενους από συναφή προγράμματα των ΜΚΟ.
Παρότι ο αριθμός των συρίγγων που διανεμήθηκαν το 2017 είναι μειωμένος σε σχέση αυτόν του 2016 (278.415 και 335.903, αντίστοιχα) αντιστοιχεί σε 246 πακέτα συρίγγων/συνέργων ανά χρήστη στην Αθήνα, αφού εκεί διανέμεται η συντριπτική πλειονότητα των πακέτων. Έχοντας λοιπόν υπερβεί το όριο των 200 συρίγγων ανά χρήστη που θέτει ο ΠΟΥ, θα μπορούσαμε να στοχεύσουμε σε μια ευρύτερη γεωγραφική κατανομή των προγραμμάτων δουλειάς-στοδρόμο, πολλᾠ δε μάλιστα αφού τα στοιχεία δείχνουν ανησυχητική αύξηση κρουσμάτων HIV/AIDS και HCV στους χρήστες του προγράμματος υποκατάστασης εκτός Αττικής. Σε συνδυασμό με την γενική αύξηση των κρουσμάτων στον πληθυσμό των χρηστών χρειάζεται εγρήγορση επειδή το ενδεχόμενο νέας επιδημίας υπάρχει πάντα.
Μερικά ερωτήματα ακόμα: αφού διανέμεται ένας τόσο μεγάλος αριθμός συρίγγων γιατί η κοινή χρήση αυξάνεται, όπως ειπώθηκε προηγουμένως;
Αφού η ενέσιμη χρήση μειώνεται, ενώ το ποσοστό της ενδορινικής χρήσης αυξάνεται και είναι ο πρώτος σε προτίμηση τρόπος χρήσης, εμείς γιατί συνεχίζουμε να μοιράζουμε μόνο σύνεργα ενέσιμης χρήσης;
Η δημιουργία των Χώρων Εποπτευόμενης Χρήσης (ΧΕΧ) νομοθετήθηκε επιτέλους, σχεδόν 6 χρόνια μετά το κλείσιμο του ΟΔΥΣΣΕΑ, του πρώτου τέτοιου χώρου που είχε ανοίξει ο ΟΚΑΝΑ. Τα έξι αυτά χρόνια, όχι μόνο δεν σταμάτησε, αλλά εντάθηκε η διεκδίκησή τους από την κοινωνία των πολιτών, από τους αρμόδιους φορείς, από τους ίδιους τους χρήστες.
Αφού λοιπόν αυτός ο στόχος επετεύχθη, θα πρέπει να προχωρήσουμε σε περισσότερες διεκδικήσεις. Μία από αυτές είναι η εφαρμογή προγραμμάτων ναλοξόνης: παροχή της ουσίας στους χρήστες σε ειδικές συσκευασίες για το σπίτι, εκπαίδευση των χρηστών και των οικογενειών τους στη χρήση της. Αυτή είναι μια ουσιώδης παρέμβαση μείωση της βλάβης, επειδή σώζει άμεσα τη ζωή του χρήστη από την υπερβολική δόση, και με δεδομένο ότι οι περισσότεροι θάνατοι από υπερβολική δόση συμβαίνουν στο σπίτι.
Θάνατοι
Τα περιστατικά οξείων δηλητηριάσεων από ναρκωτικά που δηλώνονται από την Ελληνική Αστυνομία συνεχίζουν να μειώνονται. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην αυξημένη θεραπευτική κάλυψη, στην αύξηση των θεραπευόμενων στο πρόγραμμα υποκατάστασης, και οπωσδήποτε στις παρεμβάσεις μείωσης της βλάβης. Πληθαίνουν, όμως, οι ενδείξεις ότι η μείωση δεν είναι τόσο μεγάλη. ότι υπάρχουν περιστατικά θανάτων από ναρκωτικά που δεν περιλαμβάνονται στα στοιχεία της Αστυνομίας. Το ΕΚΤΕΠΝ έχει ξεκινήσει μια συνεργασία με την ΕΛΣΤΑΤ για την περεταίρω διερεύνηση των θανάτων από ναρκωτικά, η οποία αναμένεται να φωτίσει περισσότερο την κατάσταση.
Πρόληψη
Πρόληψη είναι η εξάλειψη ή η μείωση της ευαλωτότητας. Η ευαλωτότητα έχει πολλές διαστάσεις, αφορά πολλές καταστάσεις και επιφέρει κοινωνικές συνέπειες προς όλες τις κατευθύνσεις και όχι μόνο τη χρήση ουσιών. Επομένως, για να μειωθεί ή να εξαλειφθεί η ευαλωτότητα θα πρέπει όλα τα συστήματα, οι θεσμοί, οι κοινωνικές ομάδες να συμμετάσχουν με έναν τρόπο οργανωμένο και με στόχους συγκεκριμένους. Η Πρόληψη δεν μπορεί να εναποτεθεί στους φορείς πρόληψης μόνο, μπορεί όμως να οργανωθεί και να καθοδηγηθεί από αυτούς.
Οι φορείς πρόληψης είναι προσανατολισμένοι σε αυτήν τη γενικότερη κατεύθυνση: ανταποκρίνονται σε προβλήματα ψυχοκοινωνικής φύσης προσφέροντας συμβουλευτική σε νέους ανθρώπους και γονείς, ασχολούνται με μαθησιακές δυσκολίες, με την πρόληψη νόμιμων ουσιών καθώς και με συμπεριφορικές εξαρτήσεις και πλαισιώνονται από εθελοντές και από την κοινότητα.
Ωστόσο, η βασική τους δραστηριότητα παραμένει η σχολική κοινότητα. Στην εποχή του εξορθολογισμού και της εκτίμησης κόστους-αποτελέσματος θα πρέπει ενδεχομένως να συζητήσουμε εάν αυτό μας αρκεί.
Ένα βήμα παραπέρα
Το 2017 και το 2018 στον χώρο των ναρκωτικών έγινε ένα άλμα νομοθετικό, θεσμικό και οικονομικό, αφού δεν υπήρξαν επιπλέον περικοπές στη χρηματοδότηση των φορέων, και μάλιστα υπήρξαν αυξήσεις σε αρκετές περιπτώσεις.
Το Υπουργείο Υγείας εκπόνησε τη Στρατηγική του για τον χώρο των εξαρτήσεων, θέτοντας προτεραιότητα στην γεωγραφική επέκταση των δράσεων μείωσης της ζήτησης και στη συνέργεια των φορέων.
Η θεραπευτική κάλυψη των χρηστών είναι πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Οι παρεμβάσεις μείωσης της βλάβης έχουν πλέον εγκαθιδρυθεί, θεσμικά, οικονομικά και κοινωνικά και πρόσφατα καλύφθηκε και το τελευταίο μεγάλο κενό με την νομοθετική ρύθμιση για τη δημιουργία χώρων προστατευόμενης χρήσης.
Μήπως επομένως ήρθε η ώρα να μελετήσουμε την κατάσταση σε βάθος; Να αναλύσουμε ποιοτικά και επιστημονικά κάποια ζητήματα που με πρώτη ματιά είναι αδιευκρίνιστα ή ίσως και αντιφατικά;
Στην Ανακεφαλαίωση αυτή τέθηκαν ορισμένα από τα ερωτήματα που η επιστημονική κοινότητα θα μπορούσε να συζητήσει. Συγκεκριμένα: α) το υψηλό ποσοστό των θεραπευομένων που υποτροπιάζουν και επιστρέφουν στη θεραπεία, β) η αύξηση της κοινής χρήσης συρίγγων παρά τον μεγάλο αριθμό πακέτων με σύνεργα ενδοφλέβιας χρήσης που διανέμονται, γ) η εφικτότητα διανομής πρόσθετων συνέργων χρήσης αφού η ενδορινική χρήση είναι δημοφιλέστερη της ενέσιμης, δ) η σχέση της λίστας αναμονής του προγράμματος υποκατάστασης στην Αθήνα με τον αριθμό εισαγωγών στις ΜΟΘΕ.
Θα πρέπει ίσως να συζητήσουμε και άλλα ζητήματα, όπως η εφαρμογή προγραμμάτων ναλοξόνης, η μεταθεραπευτική φροντίδα και η πρόληψη της υποτροπής, η θεραπεία στις φυλακές, η εφαρμογή της νομοθεσίας, η εκπαίδευση επαγγελματιών που έρχονται σε άμεση επαφή με τους εξαρτημένους, όπως οι νοσοκομειακοί γιατροί και οι δικαστικοί. Και σίγουρα οι επαγγελματίες του χώρου θα έχουν μια σειρά θεμάτων που θεωρούν σημαντικά.
Πολύ πρόσφατα, το 2019 ορίστηκε ο νέος Εθνικός Συντονιστής για τα Ναρκωτικά και από τον Μάρτιο συγκαλείται συστηματικά η Εθνική Επιτροπή Σχεδιασμού και Συντονισμού για την Αντιμετώπιση των Ναρκωτικών. Ο νέος Εθνικός Συντονιστής φαίνεται να έχει κίνητρο, γνώσεις και όραμα, δηλαδή ότι ακριβώς μας χρειάζεται για να πάμε ένα βήμα παραπέρα.
Δείτε επίσης στην ιστοσελίδα του ΕΠΙΨΥ
Ελληνική Βιβλιογραφία για τα Ναρκωτικά και το Αλκοόλ 2018
