Της Γεωργίας Πετράκη*
Ο παγκόσμιος αντίκτυπος του MeToo
Στα 2 χρόνια που πέρασαν από την αποκάλυψη του Γουάινστιν το κίνημα που σπάει τη σιωπή των γυναικών δεν υποχώρησε, αντίθετα συνέχισε να αναπτύσσεται -αν και άνισα- σ’ όλο τον κόσμο, με μεγαλύτερη έμφαση σε χώρες που έχουν περισσότερο προωθήσει τη φεμινιστική ατζέντα. Αντίστοιχο αντι-σεξιστικό κίνημα έχει αναπτυχθεί στον Καναδά όπου χρησιμοποιείται το όνομα «Εγώ Επίσης» (Μοι Aussi). Στη Γαλλία η εκστρατεία MeToo χρησιμοποιεί τον όρο «balance ton porc» (εκθέστε το χοίρο σας). Το κίνημα είχε και συνεχίζει να έχει μεγάλη επίδραση σε διάφορους κοινωνικούς χώρους (λύκεια, στρατός, στο ιατρικό σώμα-κίνημα που ζητάει να μπει απαγόρευση σεξουαλικών σχέσεων ανάμεσα σε γιατρούς και ασθενείς). Ο απόηχος του MeToo είναι μεγάλος και στη Σουηδία, χώρα η οποία τοποθετείται στη πρώτη θέση από την άποψη της ισότητας των φύλων. Και στη χώρα αυτή οι αποκαλύψεις αφορούν πολλούς κοινωνικούς χώρους, όπως την Ακαδημία που είναι υπεύθυνη για τα Νόμπελ, αλλά και πολλά άλλα επαγγέλματα σ’ όλη τη κοινωνική δομή (γιατροί, δικηγόροι, εργάτριες, μοναχές, τεχνολόγοι, κ.λπ.).
Όμως, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν χώρες όπως η Νότια Κορέα, η Κίνα, το Μαρόκο, ή το Ιράν, για τις οποίες δημοσιεύτηκαν κάποιες πληροφορίες στο διεθνή τύπο. Στη Νότιο Κορέα οι αποκαλύψεις ξεκίνησαν το Γενάρη του 2018, όταν μια εισαγγελέας αποκάλυψε ότι ένας ανώτερος της δικαστικός την παρενόχλησε το 2010. Αυτό λειτούργησε καταλυτικά, γιατί το δικαστικό σώμα είναι η πλέον αναγνωρισμένη ελίτ εκεί, και ξεκίνησε ένα μεγάλο κύμα αποκαλύψεων στις οποίες συμμετέχουν όλοι οι κλάδοι της κορεατικής κοινωνίας. Στη Σεούλ έχουν γίνει συγκεντρώσεις με συνθήματα METOO και WITH YOU, ενώ σαν αποτέλεσμα της συζήτησης η κυβέρνηση ζήτησε να αποσυρθούν από τα σχολικά βιβλία πρόσωπα που κατηγορήθηκαν για σεξουαλική επιθετικότητα. Το MeToo στην Κίνα ξεκίνησε από τα πανεπιστήμια. Η Λουο ΧιΧι, ακαδημαϊκός, ανέβασε στο κινέζικο τουίτερ Weibo ότι πριν από 12 χρόνια είχε κακοποιηθεί από έναν καθηγητή της. Την ανάρτηση της είδαν 3 εκατομμύρια σε μία ημέρα και έτσι ξεκίνησε μια online συζήτηση για την σεξουαλική παρενόχληση στην Κίνα. Σύντομα ο εν λόγω καθηγητής παραιτήθηκε από το πανεπιστήμιο (Beihang), ενώ η σχετική έρευνα είναι σε εξέλιξη. Πάντως, αν και ξεκίνησε από τον ακαδημαϊκό κόσμο, πρόσφατα έχει εξαπλωθεί στα μέσα ενημέρωσης και στον κόσμο της εργασίας. Εμπόδιο στην περαιτέρω εξάπλωση θεωρείται η ιντερνετική λογοκρισία και η έλλειψη στοιχειωδών πολιτικών ελευθεριών. Οι λογαριασμοί WeiBo και We Chat έκλεισαν. Και οι Κινέζες, για να παρακάμψουν τη λογοκρισία δεν χρησιμοποιούν το MeToo, αλλά 2 ιδεογράμματα Mi (ρύζι), Tu (κουνέλι). Η έκφραση MeToo είναι λογοκριμένη. Η λογοκρισία του MeToo αποτελεί απόδειξη της ανησυχίας που δημιουργεί το κίνημα στους ηγέτες και τους άνδρες.
ΜeToo και Φεμινισμός: Διεκδίκηση της ορατότητας, αντιστάσεις, θεσμικές πρωτοβουλίες
Η προάσπιση μιας μη σεξιστικής κουλτούρας στην οποία οι γυναίκες μπορούν να ζουν με ασφάλεια, χωρίς να εκτίθενται στο φόβο της βίας, αποτελεί ένα κορυφαίο ενοποιητικό στόχο για το φεμινιστικό κίνημα (όπως υπήρξε το δικαίωμα ψήφου στο παρελθόν). Με το MeToo αυτό που είναι τελείως καινούργιο είναι ότι αφορά όλο τον κόσμο. Όλες τις γυναίκες και άρα όλους τους άνδρες.
Οι εκατοντάδες χιλιάδες γυναίκες που έχουν μιλήσει δεν είναι όλες φεμινίστριες, αλλά ο λόγος τους έχει φεμινιστική δυναμική και υπόβαθρο και νομιμοποιεί τους αγώνες που διεξάγονται από τις ακτιβίστριες του φεμινισμού για περισσότερο από σαράντα χρόνια. Το MeToo έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη των φεμινιστικών αγώνων καλλιεργώντας την ορατότητα της βίας που βιώνουν οι γυναίκες. Οι φεμινιστικές διαδηλώσεις σε πολλές χώρες του κόσμου, οι φεμινιστικές απεργίες που ξεκίνησαν από το 2016 (φέτος φεμινιστική απεργία διοργανώθηκε και στη χώρα μας), αλλά και πολλές θεσμικές μεταρρυθμίσεις σε διάφορες χώρες του κόσμου, έλαβαν χώρα στον απόηχο του MeToo. Σε πολλές περιπτώσεις μεταρρυθμίσεων (π.χ. η αλλαγή του νόμου για τους βιασμούς στη Σουηδία, νόμος για την παρενόχληση στους δρόμους στη Γαλλία) είχε προηγηθεί χωρίς επιτυχία φεμινιστικός αγώνας πολλών χρόνων.
Αξιόλογο παράδειγμα της περαιτέρω διεκδίκησης της ορατότητας της βίας που βιώνουν οι γυναίκες στο δημόσιο χώρο είναι οι καμπάνιες ενάντια στη σεξιστική και σεξουαλική παρενόχληση στα μέσα μεταφοράς, που παραμένει ατιμώρητη, με την ευκαιρία της ολονύκτιας λειτουργίας του μετρό στο Παρίσι (Wagon Sans Couillon), που έρχεται ως συνέχεια και μιας προηγούμενης δημόσιας καμπάνιας «Take back the Metro», που όμως δεν είχε σπουδαία αποτελέσματα. Και, υπόψη, ότι στην καμπάνια συμμετέχει η RATR, δηλαδή η δημόσια επιχείρηση των ΜMM.
Επίσης, στη Γαλλία, λαμβάνονται σημαντικές πρωτοβουλίες από τα κάτω από ομάδες γυναικών με στόχο την ορατότητα των γυναικοκτονιών στο δημόσιο χώρο. Από ρεπορτάζ της Le Monde ( 18/09/2019) , μαθαίνουμε ότι γυναίκες από διαφορετικό υπόβαθρο γράφουν -με κολλάζ μηνύματα, τα οποία ανανεώνουν σε κάθε καινούργια γυναικοκτονία- «Ο μπαμπάς, σκότωσε τη μαμά», «Τον άφησε, τη σκότωσε», «Θηλυκοκτόνοι: δεν θέλουν να μετράμε τους νεκρούς μας», «Για τις δολοφονημένες γυναίκες, η πατρίδα αδιαφορεί», «Η Γκαέλ, έγκυος, την μαχαίρωσε ο πρώην της», «104η γυναικοκτονία». Τα μηνύματα δημοσιεύονται κατά μήκος πολυσύχναστων αρτηριών, κατά προτίμηση σε άψογους τοίχους ή σε στρατηγικές τοποθεσίες: Γερουσία, Εθνική Συνέλευση, Matignon, La Défense. Ενώ η πρακτική των κολλάζ έχει εξαπλωθεί σε διάφορες πόλεις.
Αλλαγή κλίματος: από την ατιμωρησία στην τιμωρία
Μια σημαντική αν και εύθραυστη αλλαγή είναι ότι το MeToo αποσταθεροποιεί το κλίμα της ατιμωρησίας, αφού καμιά φορά η δικαιοσύνη νικά και επιβάλλονται σημαντικές ποινές, καθαιρέσεις από θέσεις ισχύος, κ.λπ. Κάποιοι, όπως ο ηθοποιός Bill Cosby, προσπαθούν με κάθε τρόπο να μειώσουν την ποινή τους. Άλλοι, όπως ο Harvey Weinstein, ισχυρίζονται ότι η δίκη τους δεν είναι «δίκαιη». Άλλοι πάλι, όπως ο τραγουδιστής R. Kelly, ισχυρίζονται πεισματικά ότι δεν είναι ένοχοι. Και έπειτα ο Jeffrey Epstein, ο εκατομμυριούχος της Νέας Υόρκης, ο οποίος αυτοκτόνησε στη φυλακή στις 10 Αυγούστου, πριν από την έναρξη της δίκης του. Ο ισλαμολόγος καθηγητής Ταρίκ Ραμαντάν προσπαθεί «να βγεί από πάνω», κατηγορώντας για συνομωσία και ισλαμοφοβία. Για πολλούς από αυτούς η σεξουαλική τους επιθετικότητα ήταν γνωστή επί χρόνια ή και δεκαετίες. Αλλά, όπως ο R. Kelly, ύποπτος για τριάντα χρόνια σεξουαλικής επαφής με ανηλίκους ηλικίας 13 έως 17 ετών, ή ο Bill Cosby, των οποίων τα πρώτα αδικήματα αρχίζουν από τη δεκαετία του 1960, αυτοί οι άνδρες ήταν μάλλον απαλλαγμένοι από τη δικαιοσύνη. Το 2008, κατά τη διάρκεια ενός πρώτου κατηγορητηρίου για παράνομες σεξουαλικές σχέσεις με ανηλίκους, ο Jeffrey Epstein κατόρθωσε να αποφύγει μια δεκαετή ποινή φυλάκισης χάρη σε μια ιδιαίτερα ευνοϊκή συμφωνία με τον ομοσπονδιακό εισαγγελέα στο Μαϊάμι της Φλόριντα. Ο Bill Cosby που κατηγορήθηκε για δεκάδες βιασμούς γυναικών καταδικάστηκε για ένα μόνο εξ αυτών, το μόνο που δεν παραγράφτηκε, σε δέκα χρόνια φυλάκιση. Ως απάντηση στις νίκες αυτές των θυμάτων σεξουαλικής βίας έχει δημιουργηθεί ένα αντικίνημα υποστήριξης των ανδρών όπου η θυματοποίηση των ανδρών είναι κεντρικός άξονας του ανδροκρατικού λόγου.
Επίλογος: Υπάρχει ένα πριν και ένα μετά την υπόθεση Γουάινστιν;
Η υπόθεση Χάρβεϊ Γουάινστιν μπορεί να θεωρηθεί σημείο καμπής που έκανε δυνατή τη δημόσια αποκάλυψη της βίας που βιώνουν οι γυναίκες στις πατριαρχικές μας κοινωνίες. Το MeToo είναι ένα σημαντικό γεγονός. Ξεκίνησε από το Χόλυγουντ, αλλά έφτασε μέχρι τις μοναχές του Βατικανού, οι οποίες ακολουθώντας το MeToo αμφισβήτησαν τους προϊστάμενούς τους και τη χαμηλή τους εκτίμηση από την Εκκλησία. Οι γυναίκες τολμούν να μιλήσουν για τη σεξουαλική επίθεση που δέχτηκαν. Κάτι που οι πριν MeToo γυναίκες δεν μπόρεσαν, έχοντας ενσωματώσει την ιδέα ότι ήταν οι ίδιες ένοχες, και η πρώτη τους ενέργεια δεν ήταν να μιλήσουν γι ‘αυτό, αλλά να ζήσουν με αυτό. Αλλά σήμερα η σιωπή έχει ραγίσει.
Δύο χρόνια μετά το ξέσπασμα της υπόθεσης Γουάινστιν η δυναμική του κινήματος MeToo δεν φαίνεται να έχει εξαντληθεί. Αντίθετα φαίνεται να τροφοδοτεί με νέα ζωντάνια τις δράσεις των γυναικών και των γυναικείων ομάδων, σε παγκόσμιο επίπεδο. Με το MeToo ξαφνικά οι ατομικές εμπειρίες έχουν γίνει μια συλλογική εμπειρία, ενώ για πολλές γυναίκες αυτή η «συλλογική ώθηση» έχει επίσης προκαλέσει μια «αναπροσαρμογή της καθημερινής ζωής».
* Καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου
1 Το κείμενο αποτελεί μέρος της εισήγησης που παρουσιάστηκε στο φεστιβάλ ΣΠΟΥΤΝΙΚ στις 28/09/2019, στο Εργαστήριο (workshop) «Εσύ κάνεις like στο σεξισμό;» Στο κείμενο έχουν παραληφθεί οι βιβλιογραφικές υποσημειώσεις. Ολόκληρη η εργασία θα αναρτηθεί στην ιστοσελίδα της ΔΙΟΤΙΜΑ https://diotima.org.gr/
