Ο Φεμινισμός στις Διεθνείς Σχέσεις

Βασίλης Λιανός

Το κοινωνικό φύλο (gender) είναι ένα σύνολο κοινωνικά κατασκευασμένων χαρακτηριστικών που προσδιορίζουν τι θεωρείται αρρενωπό και τι θεωρείται θηλυκό. Η πατριαρχία είναι η εναπόθεση αξίας σε (κοινωνικά κατασκευασμένα) αρρενωπά χαρακτηριστικά έναντι θηλυκών χαρακτηριστικών. Εξαιτίας της πατριαρχίας, τομείς όπως η πολιτική, οι διεθνείς σχέσεις κλπ. κυριαρχούνται από αρρενωπά χαρακτηριστικά. Αυτό προκαλεί την περιθωριοποίηση και την υποτίμηση των γυναικών και της θηλυκότητας εν γένει, όπως επίσης και την υποτίμηση τομέων και επαγγελμάτων που θεωρούνται θηλυκά. Το ίδιο ισχύει και για την διεθνή πολιτική. Όπως δείχνει η Αν Τίκνερ, η διεθνής πολιτική κυριαρχείται από αρρενωπά χαρακτηριστικά, κάτι το οποίο καθίσταται προφανές όταν ρίχνουμε μια σύντομη ματιά στις θεωρίες των διεθνών σχέσεων οι οποίες υπήρξαν κυρίαρχες για πολύ καιρό: τον ρεαλισμό και τον φιλελευθερισμό. Ακριβώς λοιπόν εξαιτίας της κυριαρχίας της αρρενωπότητας, ο ρόλος των γυναικών στην διεθνή πολιτική έχει αγνοηθεί εξ ολοκλήρου από μελετητές και από το ευρύ κοινό, όπως επισημαίνεται στο άκρως αποκαλυπτικό έργο της Σύνθια Ένλοου.

Επομένως, η κατάλυση της πατριαρχίας θα άλλαζε ριζικά το πεδίο της διεθνούς πολιτικής και έτσι θα μπορούσε να βρεθεί ένας τρόπος άσκησης της πιο φιλικός προς τις γυναίκες. Μία τέτοια εναλλακτική είναι η θεωρία της μητρικής σκέψης. Η Σάρα Ράντικ υποστηρίζει πως τα μητρικά χαρακτηριστικά σχετίζονται άμεσα με την συμπόνια, την αγάπη και την ηρεμία. Πιστεύει πως αν αυτά τα χαρακτηριστικά υιοθετηθούν από την διεθνή πολιτική, τότε οι διεθνείς σχέσεις θα γίνουν πολύ πιο ειρηνικές. Αυτό το άρθρο θα εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο το κοινωνικό φύλο παίζει σημαντικό ρόλο στις διεθνείς σχέσεις και θα παρουσιάσει τις βασικές φεμινιστικές θεωρίες των διεθνών σχέσεων.

   Ο ρεαλισμός και ο φιλελευθερισμός είναι οι δυο κυρίαρχες θεωρίες των διεθνών σχέσεων. Καθότι και οι δύο χαρακτηρίζονται έντονα από αρρενωπά χαρακτηριστικά, το ίδιο συμβαίνει και για τις διεθνείς σχέσεις. Η Αν Τίκνερ ισχυρίζεται πως ο ρεαλισμός τρέφει λανθασμένα στερεότυπα σχετικά με τους ανθρώπους και το κοινωνικό φύλο. Στον Δυτικό πολιτισμό, χαρακτηριστικά, πρακτικές και αξίες όπως η ατομικότητα, η σκληρότητα, η επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος και η συσσώρευση ισχύος θεωρούνται αυστηρά αρρενωπές. Ο ρεαλισμός θεωρεί τους ανθρώπους εγωιστικά όντα που ενδιαφέρονται μόνο για το προσωπικό τους συμφέρον και βοηθούν μόνο τον εαυτό τους εις βάρος άλλων ανθρώπων. Αυτή η δήθεν φύση των ανθρώπων προκαλεί συγκρούσεις και πολέμους. Ενώ η Τίκνερ δεν αρνείται πως αυτή η άποψη εμπεριέχει στοιχεία της πραγματικότητας, θεωρεί πως είναι μονόπλευρη και υπεραπλουστευτική, καθότι αποτυγχάνει να λάβει υπόψιν την πολυπλοκότητα των ανθρώπων. Επίσης, ενώ ο φιλελευθερισμός δεν αποκλείει την πιθανότητα της συνεργασίας στη διεθνή σφαίρα, εξακολουθεί να βασίζεται στην άποψη πως, πρωτίστως, οι άνθρωποι και τα κράτη λειτουργούν με βάση το προσωπικό τους συμφέρον. Ο νεοφιλελευθερισμός συγκεκριμένα συμμερίζεται την άποψη του ρεαλισμού για τον έμφυτο εγωισμό των ανθρώπων.

    Έρευνες έχουν δείξει πως η κοινωνία εναποθέτει περισσότερη αξία σε αρρενωπά από ό,τι σε θηλυκά χαρακτηριστικά, για αυτό και τα αρρενωπά χαρακτηριστικά κυριαρχούν. Παρ’ όλα αυτά, οι άνθρωποι παρουσιάζουν επίσης και θηλυκές πρακτικές και χαρακτηριστικά, όπως συνεργασία, αγάπη και ηρεμία. Επομένως, η επικράτηση των αρρενωπών χαρακτηριστικών στην διεθνή πολιτική δεν είναι αμετάβλητη. Αντί αυτού, φεμινιστικές εναλλακτικές είναι δυνατό να βρεθούν. Μία τέτοια εναλλακτική είναι η στρατηγική της ‘μητρικής σκέψης΄ της Σάρα Ράντικ. Η Ράντικ πιστεύει πως, αν και υπάρχουν σκληρές και εξουσιαστικές μητέρες, η μητρότητα συνήθως συνοδεύεται από στοργή, υπομονή, κατανόηση και γνήσια και απόλυτη αγάπη. Επιπροσθέτως, πιστεύει πως και οι άνδρες δύνανται να επιδοθούν, κι επιδίδονται, στην μητρική σκέψη. Εντούτοις, αυτή η θέση των γυναικών δεν σημαίνει πως δεν παίζουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο στις διεθνείς σχέσεις. Αντιθέτως, όπως μας δείχνει η Σύνθια Ένλοου, αν κοιτάξουμε τους παράγοντες που επηρεάζουν και καθορίζουν τις διεθνείς σχέσεις, θα δούμε πως οι γυναίκες διαδραματίζουν έναν καθοριστικό ρόλο. Αν και μερικές γυναίκες έχουν αποκτήσει θέσεις πραγματικής ισχύος, δεν είναι απαραίτητο να κοιτάξουμε την Χίλαρι Κλίντον ή την Μάργκαρετ Θάτσερ για να δούμε τον τρόπο με τον οποίο οι γυναίκες ασκούν επιρροή στην διεθνή σφαίρα. Από γραμματείς έως βιβλιοθηκονόμους και από διπλωμάτες έως γυναίκες διπλωματών έως σεξεργάτριες, η δουλεία των γυναικών και ο τρόπος με τον οποίον έχουν αντιμετωπιστεί έχουν διαμορφώσει την παγκόσμια πολιτική όπως την ξέρουμε. Όμως, αυτός ο σημαντικός ρόλος των γυναικών δεν τυχαίνει αναγνώρισης, και οι γυναίκες υποτιμούνται, θεωρούνται ασήμαντες και, με έναν πολύ ψυχρό τρόπο, άχρηστες. Αυτό το γεγονός διαιωνίζει την κατώτερη αντιμετώπιση τους στο διεθνές περιβάλλον.

   Υπάρχουν αρκετές θεωρίες του φεμινισμού που συγκεντρώνουν την προσοχή τους σε διάφορες πτυχές του κόσμου και της κοινωνίας. Ο φιλελεύθερος φεμινισμός θεωρεί πως η ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών θα επιτευχθεί με την υπέρβαση νομικών εμποδίων και με την απόκτηση ίδιων δικαιωμάτων για τις γυναίκες και τους άνδρες. Μαρξίστριες φεμινίστριες, όπως η Αλεξάνδρα Κολλοντάι και η Άντζελα Ντέιβις, πιστεύουν πως η υποταγή των γυναικών στους άνδρες διατηρείται και διαιωνίζεται από το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα και την ιδιωτική περιουσία. Υπό του καπιταλισμού, οι γυναίκες αμείβονται ανεπαρκώς και υποφέρουν από την διπλή επιβάρυνση (double burden). Ο μετα-αποικιοκρατικός φεμινισμός πιστεύει πως η φεμινιστική θεωρία δίνει υπερβολική προσοχή στις εμπειρίες και τα βιώματα των λευκών γυναικών της Δύσης. Αυτό είναι μονοδιάστατο. Αντί αυτού, ο μετα-αποικιοκρατικός φεμινισμός λαμβάνει υπόψιν τις διαφορετικές εμπειρίες των γυναικών του “Τρίτου Κόσμου” και εν γένει των γυναικών παγκοσμίως. Ο μεταμοντέρνος φεμινισμός θέλει να καταργήσει τις πατριαρχικές πρακτικές που είναι εδραιωμένες στην κοινωνία με το να δείξει πως η ταυτότητα ποικίλλει από άνθρωπο σε άνθρωπο και δεν είναι κάτι συγκεκριμένο και συμπαγές. Μία από τις πιο σημαντικές εκπροσώπους του είναι η Τζούντιθ Μπάτλερ (αν και η ίδια δεν συμμερίζεται τον όρο ‘μεταμοντέρνος’).  Ο συνδυασμός αυτών των θεωριών, με εξαίρεση τον φιλελεύθερο φεμινισμό, μας δίνει μία περιεκτική και διατομεακή οπτική σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους οι γυναίκες καταπιέζονται από τους άνδρες και την πατριαρχία. Πατριαρχικές έννοιες όπως η έννοια της παρθενίας διαιωνίζουν αυτήν την καταπίεση. Από την άλλη, ο φιλελεύθερος φεμινισμός είναι η φεμινιστική θεωρία που δέχεται την περισσότερη κριτική από τις υπόλοιπες. Ισχυρίζεται πως όλες οι γυναίκες υποφέρουν από τα ίδια προβλήματα και πως αυτά τα προβλήματα θα αντιμετωπιστούν με την επίτευξη  θεσμικής ισότητας.  Ενώ η θεσμική ανισότητα έχει αντιμετωπιστεί σε πολλές χώρες, η πατριαρχία δεν έχει καταλυθεί. Δεν λαμβάνει υπόψιν τα διαφορετικά πλαίσια, τις ταυτότητες και τις κοινωνικές δομές και για αυτόν τον λόγο είναι οπισθοδρομικός και αντιδραστικός.

   Συμπερασματικά, η πατριαρχία είναι η εναπόθεση αξίας σε αρρενωπά χαρακτηριστικά έναντι θηλυκών χαρακτηριστικών. Η σφαίρα των διεθνών σχέσεων κυριαρχείται από αρρενωπά χαρακτηριστικά καθότι οι κύριες θεωρίες της, ο ρεαλισμός και ο φιλελευθερισμός, βασίζονται σε υποθέσεις που χαρακτηρίζονται από τοξική αρρενωπότητα. Αυτό έχει οδηγήσει σε συγκρούσεις και πολέμους. Παρ΄ όλα αυτά, το γεγονός πως η αρρενωπότητα έχει κυριαρχήσει τις διεθνείς σχέσεις δεν σημαίνει πως οι γυναίκες δεν έχουν διαδραματίσει έναν καθοριστικό ρόλο σε αυτό το πεδίο. Οι γραμματείς, οι βιβλιοθηκονόμοι, οι γυναίκες διπλωμάτες, οι γυναίκες διπλωματών, οι σεξεργάτριες και άλλες έχουν καθορίσει σε μεγάλο βαθμό την πορεία των διεθνών σχέσεων. Πάντως, οι άνθρωποι είναι σύνθετα όντα που παρουσιάζουν και θηλυκά χαρακτηριστικά. Επομένως, η κατάλυση της πατριαρχίας και η αποδοχή θηλυκών χαρακτηριστικών στις διεθνείς σχέσεις μπορεί να δείξει τον δρόμο προς την ειρήνη και την συνεργασία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Enloe, C. Bananas, Beaches and Bases: making feminist sense of international politics. (London: Pandora Books, 1989)

Ruddick, S. Maternal thinking: towards a politics of peace. (Boston: Beacon Press, 1989)

Tickner, J.A. ‘Hans Morgenthau’s principles of political realism: a feminist reformulation’, Millennium: Journal of International Studies 17(3) 1988, pp.429–40.