Ο Ρεαλισμός και ο Φιλελευθερισμός στις Διεθνείς Σχέσεις

Βασίλης Λιανός

Ο Ρεαλισμός στις διεθνείς σχέσεις, με τις θεωρητικές του ρίζες σε στοχαστές όπως είναι ο Θουκυδίδης, ο Μακιαβέλι και ο Χομπς, είναι μια θεωρία η οποία πιστεύει πως η ιστορία δεν είναι προοδευτική. Αντιθέτως, πιστεύει πως η ιστορία είναι ένας επαναλαμβανόμενος αγώνας για εξουσία μεταξύ ανταγωνιζόμενων παραγόντων. Μία από τις πιο σημαντικές έννοιες του Ρεαλισμού είναι η ‘αναρχία’ : το γεγονός πως δεν υπάρχει κάποιου είδους διαιτητής για να επιλύσει τις διαφορές μεταξύ των κρατών. Σύμφωνα με τον Ρεαλισμό, τα κράτη είναι οι πιο σημαντικοί παράγοντες στο διεθνές σύστημα.

Τα κράτη έχουν ως στόχο την προάσπιση του εθνικού συμφέροντος, το οποίο είναι πάντα η επιβίωση. Καθότι το διεθνές σύστημα χαρακτηρίζεται από ανταγωνισμό, τα κράτη δεν μπορούν να βασιστούν σε τρίτους για βοήθεια. Πρέπει να προωθήσουν το συμφέρον τους μέσω της αυτοβοήθειας. Οι ρεαλιστές υποστηρίζουν ουσιαστικά πως η εγχώρια πολιτική είναι ιεραρχημένη, καθώς τα κράτη διοικούνται εσωτερικά με μια ιεραρχική πολιτική δομή. Δεν ισχύει το ίδιο για την διεθνή πολιτική, και για αυτό το διεθνές σύστημα δεν είναι σταθερό.

Από την άλλη, έχουμε τον Φιλελευθερισμό. Ο θεωρητικός του Φιλελευθερισμού ο οποίος έχει ασκήσει την μεγαλύτερη επιρροή είναι ο Ιμμάνουελ Καντ. Ο Φιλελευθερισμός πιστεύει πως το διεθνές περιβάλλον μπορεί να είναι αναρχικό, αλλά παρ΄ όλα αυτά διοικείται από κανόνες και θεσμούς και πως μπορεί να επιτευχθεί συνεργασία μεταξύ των κρατών μέσω της σύστασης διεθνών οργανισμών, την εξάπλωση της δημοκρατίας και του ελεύθερου εμπορίου. Για αυτό και οι φιλελεύθεροι χρησιμοποιούν τον όρο ‘διεθνές περιβάλλον‘, σε αντίθεση με τους ρεαλιστές που χρησιμοποιούν τον όρο ‘διεθνές σύστημα‘.

Ως εκ τούτου, με βάση αυτές τις συμβάσεις, η διεθνής κοινωνία μπορεί να εξελιχθεί και να αλλάξει προς την κατεύθυνση της ειρήνης και της συνεργασίας. Αν και οι ρεαλιστές κάνουν πολύ καλή δουλειά όσον αφορά την ανάλυση των συγκρούσεων και μιας ορισμένης συμπεριφοράς των κρατών, ο Ρεαλισμός είναι μονόπλευρος καθότι αδυνατεί να αναγνωρίσει και να εξηγήσει την συνεργασία, την ειρήνη και την συμμετοχή μη κρατικών φορέων και ιστορικά αλλά και στο σήμερα. Από την άλλη, ο Φιλελευθερισμός είναι μια πλουραλιστική θεωρία η οποία λαμβάνει υπόψιν την πολυπλοκότητα του διεθνούς περιβάλλοντος και επομένως η άποψη του για την δυνατότητα αλλαγής στον διεθνή χώρο είναι πολύ πιο πειστική σε σχέση με την άποψη του Ρεαλισμού σχετικά με την αμεταβλητότητα του. Ωστόσο, ο Φιλελευθερισμός δεν λαμβάνει υπόψιν παράγοντες όπως η ταξική σύγκρουση, η ταυτότητα και η υποκειμενικότητα, αφήνοντας έτσι κάποιους πολύ σημαντικούς παράγοντες έξω από την θεωρία του.

  Σύμφωνα με τον Ρεαλισμό, τα κράτη εμπλέκονται πάντα σε μια συνεχή διαμάχη για εξουσία. Ο Ρεαλισμός χωρίζεται σε δύο υποκατηγορίες : τον Κλασσικό Ρεαλισμό και τον Νεορεαλισμό ή Δομικό Ρεαλισμό. Ο Κλασσικός Ρεαλισμός και ο Νεορεαλισμός ή Δομικός Ρεαλισμός έχουν διαφορετικές ερμηνείες όσον αφορά την αιτία αυτής της διαμάχης. Οι κλασσικοί ρεαλιστές αποδίδουν όλο το κακό στην φύση του ανθρώπου. Πιστεύουν πως ο άνθρωπος είναι ένα εγωιστικό ον που νοιάζεται μόνο για την προάσπιση του προσωπικού του συμφέροντος, ακόμα και εις βάρος άλλων ανθρώπων. Ο πιο σημαντικός στοχαστής του Κλασσικού Ρεαλισμού και του Ρεαλισμού εν γένει είναι ο Τόμας Χομπς. Ο Χομπς πίστευε πως οι άνθρωποι είναι δειλά, εγωιστικά όντα που δεν θα είχαν πρόβλημα να εξαπατήσουν και να κάνουν κακό σε άλλους ανθρώπους ώστε να καλυτερεύσουν την ζωή τους. Επομένως, χρειάζονται έναν ανώτερο κυβερνήτη για να νομοθετεί και να τιμωρεί τους παραβάτες. Χωρίς ανώτερο κυβερνήτη, ο άνθρωπος ζει σε μια ‘φυσική κατάσταση‘ και η ζωή του είναι ‘μοναχική, φτωχή, άσχημη, άγρια και σύντομη‘.

Όπως κι ο Χομπς, ο Χανς Μοργκεντάου, ένας πολύ σημαντικός σύγχρονος κλασσικός ρεαλιστής, πίστευε πως η φύση του ανθρώπου είναι εγωιστική και πως ο άνθρωπος είναι ένα ον που αναζητά εξουσία. Η φύση του ανθρώπου αντικατοπτρίζεται στα κράτη και επομένως οι διεθνείς σχέσεις χαρακτηρίζονται από συγκρούσεις μεταξύ εγωιστικών οντοτήτων που αναζητούν εξουσία. Όμως, τα κράτη δεν είναι άνθρωποι και δεν είναι δυνατό να έχουν έναν ανώτερο κυβερνήτη. Επομένως, αυτή η συνεχής σύγκρουση δεν μπορεί να σταματήσει και η οποιαδήποτε αλλαγή είναι αδύνατη.

Ο Νεορεαλισμός είναι μία σύγχρονη θεωρία που βασίζεται στον Κλασσικό Ρεαλισμό. Όμως, δεν πιστεύει πως η ανθρώπινη φύση είναι υπεύθυνη για το κακό και τις συγκρούσεις. Πιστεύει πως είναι το άναρχο διεθνές σύστημα υπεύθυνο για τις συγκρούσεις και την ανασφάλεια. Επειδή δεν υπάρχει κάποιος διαιτητής για να διευθετήσει τα ζητήματα και να βοηθήσει τα κράτη όταν έχουν ανάγκη, τα ίδια τα κράτη πρέπει να διασφαλίσουν την επιβίωση τους. Για να το κάνουν αυτό, πρέπει να επεκτείνουν τις στρατιωτικές τους δυνατότητες. Αυτή η επέκταση όμως κάνει τα άλλα κράτη να νιώθουν απειλημένα.

Επομένως, και αυτά επεκτείνουν τις δικές τους στρατιωτικές δυνατότητες, και αυτό συνεχίζεται σαν ένας ατέρμονος κύκλος φόβου και δυσπιστίας. Αυτό είναι το δίλημμα ασφαλείας. Αν ένας παράγοντας αποκτήσει περισσότερη δύναμη στο διεθνές σύστημα, τότε ένας άλλος παράγοντας ή μια συμμαχία παραγόντων θα προσπαθήσει να αντισταθμίσει αυτή την δύναμη. Αυτή είναι η ‘ισορροπία δυνάμεων‘. Και το διεθνές σύστημα χαρακτηρίζεται από διακυμάνσεις στην ισορροπία δυνάμεων.

Ο πιο διακεκριμένος θεωρητικός του Νεορεαλισμού είναι ο Κένεθ Γουόλτζ. Ο Γουόλτζ πίστευε πως τα κράτη προσπαθούν να επεκτείνουν τις στρατιωτικές τους δυνατότητες με σκοπό να επιβιώσουν και να μπορούν να αμύνονται. Αυτή η υποκατηγορία του Νεορεαλισμού λέγεται ‘Αμυντικός Νεορεαλισμός‘. Η άλλη υποκατηγορία είναι ο ‘Επιθετικός Νεορεαλισμός‘, του οποίου ο πιο γνωστός θεωρητικός είναι ο Τζον Μερσχάιμερ. Ο Μερσχάιμερ πιστεύει πως δεν είναι αρκετό για ένα κράτος να μεγιστοποιήσει τις αμυντικές του δυνατότητες. Για να είναι ασφαλή, τα κράτη πρέπει να μεγιστοποιούν την συνολική τους ισχύ. Επειδή τα κράτη δεν μπορούν ποτέ να ξέρουν τις προθέσεις των άλλων κρατών, πρέπει να είναι πιο ισχυρά από αυτά, ακόμα και εις βάρος τους. Όλες οι υποκατηγορίες του ρεαλισμού συμφωνούν πως η πρόοδος στο διεθνές σύστημα είναι αδύνατη.

  Από την άλλη, έχουμε τον Φιλελευθερισμό. Ο στοχαστής του Φιλελευθερισμού με την μεγαλύτερη επιρροή είναι ο Ιμμάνουελ Καντ. Ο Ιμμάνουελ Καντ, ένας κλασσικός φιλελεύθερος, είχε δημιουργήσει την θεωρία της ‘αιώνιας ειρήνης‘ η οποία βασίζεται σε τρεις αρχές : όλα τα κράτη πρέπει να έχουν δημοκρατία, όλες οι δημοκρατίες θα πρέπει να ξεκινήσουν μια διεθνή συμμαχία και να φτιάξουν έναν διεθνή οργανισμό. Τέλος, θα πρέπει να υπάρχουν καθολικά και διεθνή ανθρώπινα δικαιώματα για όλους τους ανθρώπους στον κόσμο. Η πρώτη αρχή αποτέλεσε την βάση της ‘Θεωρίας της Δημοκρατικής Ειρήνης‘. Η δεύτερη αρχή αποτέλεσε την βάση της ιδέας των διεθνών οργανισμών, όπως είναι φυσικά ο Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών. Η τρίτη αρχή φυσικά αποτέλεσε την βάση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Θεωρία της Δημοκρατικής Ειρήνης, της οποίας σημαντικός υπέρμαχος ήταν ο Μάικλ Ντόιλ, πιστεύει πως τα δημοκρατικά κράτη δεν θα κηρύξουν πόλεμο σε άλλα δημοκρατικά κράτη. Όμως, αυτό δεν σημαίνει πως δεν θα πολεμήσουν κράτη τα οποία δεν είναι δημοκρατικά. Επιπλέον, ο Ντόιλ πιστεύει πως η επέκταση της φιλελεύθερης ζώνης ειρήνης, η οποία είναι η ζώνη των δημοκρατικών κρατών, θα αποφέρει το τέλος των πολέμων.

Ο Νεοφιλελευθερισμός είναι η σύγχρονη μορφή του Φιλελευθερισμού. Όπως και ο Νεορεαλισμός, πιστεύει πως τα κράτη, η επιβίωση και η αυτοβοήθεια είναι τα πιο σημαντικά στοιχεία στο διεθνές περιβάλλον. Επίσης, οι νεοφιλελεύθεροι συμφωνούν με τους ρεαλιστές στο ότι το κίνητρο των κρατών είναι η προώθηση του συμφέροντος τους. Όμως, οι νεοφιλελεύθεροι ισχυρίζονται πως η αναρχία στο διεθνές περιβάλλον μπορεί να μετριαστεί μέσω της θέσπισης κανόνων και θεσμών, της ελεύθερης αγοράς, των διεθνών οργανισμών και της επέκτασης της δημοκρατίας. Ενώ οι ρεαλιστές πιστεύουν πως δεν γίνεται να βγουν όλοι κερδισμένοι από μία κατάσταση, οι φιλελεύθεροι πιστεύουν πως στο διεθνές περιβάλλον υπάρχει αλληλοεξάρτηση. Όλοι οι παράγοντες εξαρτώνται από άλλους για την κάλυψη των αναγκών τους. Αυτή η αλληλοεξάρτηση προσφέρει την ευκαιρία να κερδίσουν όλοι από μία κατάσταση.

  Ενώ οι ρεαλιστές μπορούν να εξηγήσουν τον πόλεμο και τις συγκρούσεις πολύ καλά, η θεωρία τους δεν είναι όσο όσο περιεκτική όσο ο φιλελευθερισμός. Με βάση τον Χομπς, υποστηρίζουν πως η ανθρώπινη φύση (κλασσικός) και η αναρχία στο διεθνές περιβάλλον (δομικός) δεν επιτρέπουν την πρόοδο στο διεθνές σύστημα. Όμως, δεν λαμβάνουν υπόψιν τους την επιρροή της παγκοσμιοποίησης, των θεσμών και των διεθνών οργανισμών. Μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, ο Φιλελευθερισμός έχει θριαμβεύσει σε όλο τον κόσμο. Οι θεσμοί άλλαξαν, το ελεύθερο εμπόριο επεκτάθηκε και η επιρροή των διεθνών οργανισμών έγινε πιο ισχυρή.

Όμως, ο ίδιος ο Φιλελευθερισμός αγνοεί κάποια πολύ σημαντικά στοιχεία. Το πρώτο από αυτά είναι η ταξική σύγκρουση. Στο σημερινό περιβάλλον της παγκοσμιοποίησης, οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί, φτωχότεροι. Ο καπιταλισμός προκαλεί διεθνείς κρίσεις όπως αυτή του 2007/8.  Σε αυτά τα προβλήματα, ο Φιλελευθερισμός είναι ανίκανος να προσφέρει απάντηση. Επίσης, υπάρχει το εμπόδιο της υποκειμενικότητας και της ταυτότητας. Λόγω των κρίσεων, η ηθική υπεροχή του αρχίζει και υπερτερεί. Οι ατομικότητες έχουν αρχίσει και αντιστέκονται, κι ένα εξέχον παράδειγμα μιας διεστραμμένης μορφής ατομικότητας είναι η άνοδος του φασισμού. Σε μια εποχή πολλαπλών ταυτοτήτων και αφοσιώσεων, ο Φιλελευθερισμός δεν έχει καταφέρει να πείσει τους ανθρώπους που δεν τον ενστερνίζονται ως ιδεολογία.