Βασίλης Λιανός
Η Ημιπροεδρική Δημοκρατία, ή Ημιπροεδρικό Σύστημα, είναι ένα πολύ διακριτικό σύστημα. Ο σκοπός αυτού του συστήματος είναι να συνδυάσει τα καλύτερα χαρακτηριστικά των προεδρικών συστημάτων και των κοινοβουλευτικών συστημάτων. Ο Ντουβέργκερ ήταν ο πρώτος που όρισε τι είναι ένα ημιπροεδρικό σύστημα.
Δηλώνει ότι ένα σύστημα είναι ημιπροεδρικό όταν:
1. O Πρόεδρος εκλέγεται άμεσα με καθολική ψηφοφορία,
2. Kατέχει σημαντική εξουσία και
3. Εάν υπάρχουν Πρωθυπουργός και Υπουργικό Συμβούλιο απέναντι από τον Πρόεδρο και κατέχουν εκτελεστική, κυβερνητική εξουσία και μπορούν να διατηρήσουν το αξίωμα τους εάν το Κοινοβούλιο το επιθυμεί.
Επομένως, είναι σαφές ότι τα ημιπροεδρικά συστήματα είναι αρκετά διαφορετικά από τα κοινοβουλευτικά και τα προεδρικά. Το πιο διάσημο παράδειγμα μιας χώρας που υιοθετεί ένα ημιπροεδρικό σύστημα είναι φυσικά η Γαλλία. Ο Σαρλ ντε Γκωλ διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο στη δημιουργία του ημιπροεδρικού συστήματος της Γαλλίας.
Ο Ρομπέρ Έλγκι, ένας από τους κυριότερους υποστηρικτές των ημιπροεδρικών συστημάτων, ισχυριζεται πως έχουμε ένα ημιπροεδρικό σύστημα όταν υπάρχουν ταυτόχρονα και ένας Πρόεδρος άμεσα εκλεγμένος από τον λαό για ορισμένο χρόνο, καθώς και Πρωθυπουργός και Υπουργικό Συμβούλιο που λογοδοτούν στο Κοινοβούλιο. Επίσης, ένας Πρόεδρος πρέπει να είναι κάτι παραπάνω από απλώς ένα τελετουργικό πρόσωπο. Αν το κόμμα του έχει την πλειοψηφία των εδρών στο κοινοβούλιο, τότε διορίζει έναν πρωθυπουργό ο οποίος θα ακολουθεί τις εντολές του. Αν όχι, το σύστημα οδηγείται σε ‘συμβίωση’ και ο Πρωθυπουργός ορίζεται από το Κοινοβούλιο.
Δεν έχουν πραγματοποιηθεί πολλές έρευνες γύρω από τα ημιπροεδρικά συστήματα. Όμως, τους έχει ασκηθεί μεγάλη κριτική. Τα τρία σημεία της κριτικής είναι τα ακόλουθα:
α) η άμεση εκλογή του επικεφαλής της κυβέρνησης οδηγεί σε εξατομίκευση της εξουσίας (η οποία είναι και κριτική που ασκείται εναντίον των καθαρών προεδρικών συστημάτων),
β) η συμβίωση μπορεί να οδηγήσει σε αποσταθεροποίηση του συστήματος και, τέλος,
γ) η διαιρεμένη κυβέρνηση μειοψηφίας, η οποία υπάρχει όταν ούτε ο Πρόεδρος ούτε το κόμμα του Πρωθυπουργού κατέχουν καθαρή πλειοψηφία στο κοινοβούλιο, μπορεί να αποβεί καταστροφική.
Η πρώτη κριτική δεν είναι κριτική συγκεκριμένα κατά των ημιπροεδρικών συστημάτων. O Έλγκι δείχνει πώς οι ισχυρισμοί εναντίον της συμβίωσης είναι υπερβολικοί και πώς η συμβίωση δεν οδηγεί στην πτώση της δημοκρατίας και στην άνοδο του αυταρχισμού. Ωστόσο, παραδέχεται πως η Σίντυ Σκάτς έχει ως επί το πλείστον δίκιο όταν λέει πως η διαιρεμένη κυβέρνηση μειοψηφίας αποτελεί ίσως την πιο επικίνδυνη πτυχή των ημιπροεδρικών συστημάτων και πως μπορεί να οδηγήσει στην πτώση της δημοκρατίας.
Ο Χουάν Λινζ ισχυρίζεται πως τα ημιπροεδρικά συστήματα δεν μπορούν από μόνα τους να παράξουν δημοκρατική σταθερότητα και ο Αρέντ Λίτζφαρτ πιστεύει πως δεν είναι και πολύ καλύτερα από τα προεδρικά. Μία κριτική, η οποία προέρχεται κυρίως από τον Λινζ, εναντίον των προεδρικών και των ημιπροεδρικών συστημάτων είναι πως ο Πρόεδρος συγκεντρώνει υπερβολική εξουσία στα χέρια του και η εξουσία είναι εξατομικευμένη. Ωστόσο, οι κριτικές που προσάπτονται καθαρά στα ημιπροεδρικά συστήμα είναι ότι η συμβίωση οδηγεί σε αστάθεια και η διαιρεμένη κυβέρνηση μειοψηφίας είναι καταστροφική. Η συμβίωση είναι συνήθως ανεπιθύμητη. Αν ο Πρόεδρος κι ο Πρωθυπουργός δεν συμφωνούν, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε πολιτικό αδιέξοδο και σύγχυση. Όταν η κατάσταση αυτή κλιμακωθεί, ένας Πρόεδρος μπορεί να μπει στον πειρασμό να καταχραστεί την εξουσία του αντισυνταγματικά. Επιπλέον, οι στρατιωτικοί ηγέτες ενδέχεται να θελήσουν να παρέμβουν προκειμένου να αποκατασταθεί η αποτελεσματική ηγεσία. Όμως, ο Έλγκι μας δείχνει πως, ενώ η συμβίωση είναι πράγματι ανεπιθύμητη, δεν οδηγεί στην πτώση της δημοκρατίας και στην καθιέρωση ενός αυταρχικού καθεστώτος. Πιστεύει πως θεωρητικά αυτή η κριτική έχει νόημα, αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία που να την υποστηρίζουν. Στην πραγματικότητα, σε μια πλήρη δημοκρατία η συμβίωση δεν οδήγησε ποτέ στην πτώση της. Γενικότερα, οδήγησε άμεσα στην πτώση της δημοκρατίας μόνο μία φορά, στον Νίγηρα. Αυτό σημαίνει ότι η συμβίωση μπορεί να οδηγήσει σε αυταρχισμό, αλλά οι πιθανότητες είναι σχεδόν ανύπαρκτες.
Παρ’ όλα αυτά, ο Έλγκι παραδέχεται πως η κριτική που αφορά την διαιρεμένη κυβέρνηση μειοψηφίας είναι πιο ακριβής. Η Σίντι Σκατς ισχυρίζεται πως ένα ημιπροεδρικό σύστημα είναι πιο ευάλωτο όταν υπάρχει μία διαιρεμένη κυβέρνηση μειοψηφίας. Όταν ούτε ο Πρόεδρος ούτε το κόμμα του Πρωθυπουργού απολαμβάνουν ουσιαστική κοινοβουλευτική πλειοψηφία, ο Πρόεδρος μπορεί και πάλι να μπει στον πειρασμό να καταχραστεί την εξουσία του προκειμένου να ξεπεράσει το αδιέξοδο. Αν και η διαιρεμένη κυβέρνηση μειοψηφίας δεν οδηγεί πάντοτε στην κατάλυση της δημοκρατίας, τα στοιχεία δείχνουν ότι αυτό δεν είναι απίθανο. Η Σκατς πιστεύει πως η Ρωσία έχει υποφέρει εξαιτίας του ημιπροεδρικού συστήματος. Πράγματι, ο Ρώσος Πρόεδρος συγκεντρώνει τόσο μεγάλη εξουσία στα χέρια του στον βαθμό που να θυμίζει δικτάτορα, όπως δείχνουν και οι πράξεις του Προέδρου Πούτιν τα τελευταία χρόνια. Η Ρωσία έχει γίνει ένα ημι-αυταρχικό κράτος και η κυβέρνηση λογοκρίνει και ελέγχει στοιχεία της Κοινωνίας των Πολιτών. Αυτό, σε μεγάλο βαθμό, είναι αποτέλεσμα του ημιπροεδρικού συντάγματος της.
Γενικότερα, όμως, φαίνεται πως η δημοκρατία στα ημιπροεδρικά συστήματα είναι σταθερή. Η δημοκρατία δεν έχει απειληθεί ποτέ σε ημιπροεδρικές χώρες με πλήρεις δημοκρατίες, ακόμη και στα πρώτα τους χρόνια. Ακόμη και χώρες που αντιμετώπισαν δυσκολίες, όπως η Σρι Λάνκα, κατόρθωσαν να ορθοποδήσουν και να διατηρήσουν την δημοκρατία. Ενώ λοιπόν τα ημιπροεδρικά συστήματα εγκυμονούν κινδύνους και δυσκολίες, τα στοιχεία δείχνουν πως δεν είναι όσο επικίνδυνα όσο μερικοί ισχυρίζονται.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Elgie, R. ‘The Perils of Semi-presidentialism: Are they exaggerated?’, Democratization 15/1 (2008), pp.49–66
Linz, J. ‘The perils of presidentialism’, Journal of Democracy 1(1) 1990, pp.51–69
