Ο Φρόυντ και ο Πολιτισμός ως Πηγή Δυστυχίας

Βασίλης Λιανός

Ο Ζίγκμουντ Φρόυντ ήταν ένας Αυστριακός νευρολόγος, ο οποίος είναι παγκοσμίως γνωστός ως ο δημιουργός της ψυχανάλυσης. Η ψυχανάλυση είναι μία μέθοδος για την αντιμετώπιση της ψυχοπαθολογίας, που πραγματοποιείται μέσω του διαλόγου με τον ψυχαναλυτή.  Αν και πολλά σημεία της θεωρίας του Φρόυντ αμφισβητούνται (μερικά από τα οποία και ο ίδιος ο Φρόυντ αποκήρυξε), η θεωρία του έχει ασκήσει μεγάλη επιρροή σε πολλούς τομείς, ακόμη και πέραν της ψυχολογίας. Παρ΄ όλα αυτά, ο Φρόιντ ασχολήθηκε και με άλλους τομείς, όπως αυτόν της κοινωνικής επιστήμης.

Στο βιβλίο του ‘Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας’, ο Φρόυντ ψάχνει τις ρίζες της ανθρώπινης δυστυχίας, και τις εντοπίζει στον ανθρώπινο πολιτισμό.  Παρατηρεί πως είναι δύσκολο για την ανθρωπότητα να βρει την ευτυχία. Πιστεύει πως τα βάσανα του ανθρώπου προέρχονται από τρεις παράγοντες: την υπεροχή της φύσης, την προδιάθεση των σωμάτων μας για αποσύνθεση, και την αδυναμία μας να ελέγξουμε απολύτως τις ανθρώπινες σχέσεις. Ενώ οι δύο πρώτοι παράγοντες είναι πέραν των δυνάμεων μας, ο τρίτος είναι κοινωνικός. Ο Φρόυντ λοιπόν εξετάζει μία ‘σοκαριστική’ σκέψη: Μήπως ο πολιτισμός μας προκαλεί κακό και χωρίς αυτόν θα ήμασταν καλύτερα από ό,τι με αυτόν; Αυτή η σκέψη είναι σοκαριστική ακριβώς επειδή ο πολιτισμός δημιουργήθηκε για να μας απαλλάσσει από βάσανα, όχι για να τα ενισχύει. Διαπιστώθηκε, λοιπόν, πως οι άνθρωποι γίνονται νευρωτικοί επειδή δεν είναι ικανοί να αντέξουν τα πολιτισμικά κριτήρια που τους επιβάλλει η κοινωνία, και πως αν αυτά τα κριτήρια δεν υπήρχαν ή υπήρχαν σε μικρότερο βαθμό, τότε ο άνθρωπος θα ήταν πολύ πιο χαρούμενος. Έτσι, ενώ ο άνθρωπος έχει πραγματοποιήσει απίστευτα επιστημονικά και τεχνολογικά θαύματα, δεν έχει καταφέρει να γίνει χαρούμενος. Σύμφωνα με τον Φρόυντ, αυτό αποδεικνύει πως η επιβολή στην φύση δεν αρκεί για να είναι ο άνθρωπος ευτυχισμένος. Με την εξέλιξη της επιστήμης, ο άνθρωπος ικανοποίησε τις πιο ‘παραμυθένιες’ επιθυμίες του. Και όλα αυτά μέσω του πολιτισμού. Κάποτε, ο άνθρωπος δημιούργησε τις έννοιες της παντοδυναμίας και της παντογνωσίας και τους έδωσε μορφή μέσω των θεών. Ό,τι αδυνατούσε, ή του απαγορευόταν να κάνει, το απέδιδε στους θεούς. Πλέον, ο άνθρωπος βρίσκεται πολύ κοντά στο να είναι ο ίδιος, θεός. Στο μέλλον, κι ενώ θα έχει εξελιχθεί ακόμη περισσότερο, θα βρίσκεται ακόμα πιο κοντά στην θειότητα. Ο Φρούντ μας το λέει αυτό για να δείξει πως, παρά την ομοιότητα του με τους θεούς, ο άνθρωπος εξακολουθεί να μην είναι χαρούμενος.

  Κατά τον Φρούντ, μία χώρα έχει φτάσει ένα υψηλό σημείο πολιτισμού όταν οι άνθρωποι χρησιμοποιούν την Γη και προστατεύονται από την φύση με κάθε δυνατό τρόπο, χρησιμοποιώντας δηλαδή οτιδήποτε μπορεί να φανεί χρήσιμο για αυτούς. Επίσης, παρατηρείται πολιτισμός όταν οι άνθρωποι ασχολούνται με κάτι το οποίο είναι φαινομενικά άχρηστο. Ο Φρόυντ διαπιστώνει πως αυτό το κάτι είναι η ομορφιά. Ο Φρόυντ περιμένει από ‘πολιτισμένους’ ανθρώπους να εκτιμούν την ομορφιά και να προσπαθούν να την δημιουργήσουν με την πρώτη ευκαιρία. Επιπλέον, για να υπάρξει πολιτισμός, πρέπει να υπάρχει καθαριότητα και τάξη.  Αυτό το κριτήριο της καθαριότητας ισχύει και για το ανθρώπινο σώμα, και δεν εκπλησσόμαστε αν κάποιος χρησιμοποιεί την χρήση του σαπουνιού ως απαραίτητο κριτήριο πολιτισμού. Και, ενώ η καθαριότητα δεν παρατηρείται με σαφή τρόπο στην φύση, ο άνθρωπος έχει μιμηθεί την τάξη από αυτήν, και έχει εμπνευστεί να βάλει τάξη στην ζωή του παρατηρώντας τα άστρα. Ο Φρόυντ ορίζει την τάξη ως ένα είδος επαναλαμβανόμενου εξαναγκασμού από τον οποίο καθορίζεται το πότε, πού και πώς θα διεκπεραιωθεί μία κατάσταση έτσι ώστε να αποφεύγεται ο δισταγμός και η αμφιβολία σε κάθε παρόμοια περίσταση. Ενώ λοιπόν η ομορφιά, η καθαριότητα και η τάξη είναι φαινομενικά δευτερεύοντες παράγοντες, κανείς δεν θα τους κατέτασσε σε αυτή την κατηγορία.

  Σύμφωνα όμως με την κοινή γνώμη, λέει ο Φρόυντ, ίσως το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό ενός πολιτισμού είναι η αξία που θέτει στις ανώτερες πνευματικές δραστηριότητες, στα διανοητικά, επιστημονικά κι αισθητικά επιτεύγματα. Πρώτο δείγμα αυτών είναι οι θρησκευτικές αναζητήσεις, δεύτερο οι φιλοσοφικές ανησυχίες, και τρίτο η ανάπτυξη ιδεωδών. Είτε έχουμε σε μεγάλη εκτίμηση την φιλοσοφία ή/και την θρησκεία, είτε τις θεωρούμε πλάνες, η παρουσία τους και κυρίως η ανάπτυξη τους σηματοδοτεί την ύπαρξη πολιτισμού. Όμως, δεν πρέπει να αγνοήσουμε και το γεγονός πως ο πολιτισμός υπάρχει και για την ρύθμιση των ανθρώπινων σχέσεων. Ίσως η ίδια η πρώτη προσπάθεια ρύθμισης ήταν το πρώτο δείγμα πολιτισμού. Χωρίς αυτήν, ο δυνατότερος θα ρύθμιζε τις ανθρώπινες σχέσεις σύμφωνα με το προσωπικό του συμφέρον. Το ενωμένο σώμα των ανθρώπων αντιστέκεται στην ωμή βία και θέτει όρια στην λειτουργία του. Το πρώτο προαπαιτούμενο για τον πολιτισμό, λοιπόν, είναι η δικαιοσύνη. Όσο εξελίσσεται ο πολιτισμός, ο νόμος δεν θα υποστηρίζει πια τους λίγους, αλλά τους πολλούς. Αλλά η προσωπική ελευθερία δεν είναι προνόμιο του πολιτισμού. Υπήρχε πολύ πριν από οποιονδήποτε πολιτισμό, αλλά ο άνθρωπος δεν ήταν σε θέση να την υπερασπιστεί. Λόγω του πολιτισμού και της δικαιοσύνης, έχουν μπει όρια στην ανθρώπινη ελευθερία. Για αυτό ο άνθρωπος είναι δυσαρεστημένος είτε με ορισμένες πτυχές του πολιτισμού, είτε με τον πολιτισμό στο σύνολο του. Και πάντα θα υπερασπίζεται την προσωπική του ελευθερία απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. Ο μόνος τρόπος για να γίνει χαρούμενος εντός του πολιτισμού, λοιπόν, θα ήταν το να βρεθεί η χρυσή τομή ανάμεσα στα δύο. Αλλά το αν θα βρεθεί η λύση είναι κάτι που δεν μπορούμε να γνωρίζουμε.

  Τα κριτήρια που θέτει ο Φρόυντ δεν είναι ξεκάθαρα. Ακόμα και αν προσπαθούσαμε να τα εφαρμόσουμε και να διαπιστώσουμε σε ποια σημεία του πλανήτη υπάρχει πολιτισμός σύμφωνα με αυτά, τότε δύσκολα θα βρίσκαμε κάποιον λαό που να τα ικανοποιεί πλήρως και διαχρονικά. Όμως, μας βάζει στην θέση να αναρωτηθούμε από πού προήλθε ο πολιτισμός και με ποιους τρόπους μας εξυπηρετεί, καθότι φυσικά δεν είναι ένα στοιχείο της φύσης αλλά ένα δημιούργημα του ανθρώπου. Τέλος, μας θέτει το ερώτημα του τι πάει να πει ευτυχία και μας δείχνει πως η προσωπική ελευθερία μερικές φορές αντιτάσσεται στην συλλογική, και ίσως ο μόνος τρόπος για να είμαστε χαρούμενοι είναι να βρούμε τον συμβιβασμό ανάμεσα στις δύο.