Δημήτρης Μπουρίκος
Κοινωνικός – Πολιτικός Επιστήμονας
αποφ. Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης
https://independent.academia.edu/DimitrisBourikos
Η τρέχουσα υγειονομική κρίση και στη χώρα μας σχετικά με τη διάδοση του κορωνοϊου COVID-19, έρχεται να αναδείξει (πολλές φορές με τραγικό τρόπο) τις τεράστιες κοινωνικο-οικονομικές ανισότητες και τις ανισότητες πρόσβασης σε δημόσια αγαθά, όπως η υγεία.[1] Επιπλέον, οι υγειονομικές κρίσεις πολύ συχνά εργαλειοποιούνται από κοινωνικές ομάδες, ιδεολογικές ομάδες ή ακόμα και κρατικές οντότητες, εναντίον συγκεκριμένων «ομάδων- στόχων» με σκοπό την εξυπηρέτηση πολιτικών σχεδίων, όπως καταπίεση, στιγματισμός, ενίσχυση της γκετοποίησης, από-προσανατολισμός της κοινής γνώμης (Snowben, 2019, Kapiriri, Ross, 2020, Rorke, 2020 ).
Η περίπτωση των τσιγγάνων/Ρομά είναι χαρακτηριστική και στη χώρα μας. Οι συνέπειες της υγειονομικής κρίσης σε πληθυσμούς που διαβιούν σε ακατάλληλες συνθήκες (αμιγείς και μικτοί καταυλισμοί) αναφέρονται στην ίδια την κατάσταση της υγείας τους (είναι πιο ευάλωτοι) αλλά και δευτερογενώς στην οικονομική και κοινωνική κατάστασή τους, με τελικό αποτέλεσμα την περαιτέρω ενδυνάμωση και βάθεμα του φαύλου κύκλου πολλαπλής περιθωριοποίησής τους (FEANTSA, 2020).
Στη χώρα μας, καταγράφονται εξαιρετικά περιορισμένες προσπάθειες σχεδιασμού, συντονισμού, εφαρμογής και αξιολόγησης μιας συνεκτικής δημόσιας πολιτικής για την κοινωνική ένταξη των Ρομά. Ο υγειονομικός τομέας σε επίπεδο κοινότητας δεν είναι παρά άξονας του ευρύτερου τομέα στέγασης και υποδομών[2] και δεν μπορεί παρά να στηρίζεται στο πλαίσιο μια ολοκληρωμένης πολιτικής για τη διασφάλιση πρόσβασης σε κατάλληλη κατοικία και υποδομές (νερό, ηλεκτρικό, λοιπά δίκτυα). Λαμβάνοντας υπόψη την τρέχουσα κατάσταση των καταυλισμών Ρομά (20.000 περίπου διαμένουν σε ακατάλληλες συνθήκες, κυρίως παράγκες και λοιπά παραπήγματα χωρίς πρόσβαση σε ύδρευση, αποχέτευση και ηλεκτρικό), συστάθηκε το 2016 (ν. 4430) η Ειδική Γραμματεία Κοινωνικής Ένταξης των Ρομά (εφεξής Ειδική Γραμματεία) στο τότε Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης (νυν Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων) με σκοπό την ίδρυση ενός κέντρου αναφοράς και δημόσιας πολιτικής για την κοινωνική ένταξη των Ρομά και βασική αποστολή το σχεδιασμό και την υλοποίηση του σχετικού εθνικού σχεδίου δράσης, αρχικά για την περίοδο 2017-2021.
Οι Δήμοι της χώρας με συγκεντρώσεις πληθυσμού Ρομά, κλήθηκαν από την Ειδική Γραμματεία να καταρτίσουν τοπικά σχέδια κοινωνικής ένταξης, αναπόσπαστο τμήμα των οποίων ήταν ο υγειονομικός τομέας. Για την ολοκλήρωση αυτού του σχεδιασμού σε τοπικό επίπεδο, η Ειδική Γραμματεία παρείχε τεχνική στήριξη μέσω εξειδικευμένης ομάδας επιστημόνων της, υπαλλήλων και συνεργατών. Σε αυτή την απαίτηση, ανταποκρίθηκαν Δήμοι που συγκέντρωναν περίπου το 37% του πληθυσμού Ρομά. Με άλλα λόγια, περίπου το 63% του πληθυσμού Ρομά έμεινε χωρίς τοπικό σχέδιο κοινωνικής ένταξης!, δηλαδή η αρμόδια δημοτική αρχή επέλεξε να μην ασχοληθεί καν με την έρευνα της υφιστάμενης κατάστασης και την υποβολή προτάσεων για έργα και δράσεις. Σε καλύτερη θέση βρέθηκαν οι Περιφέρειες Δυτικής Ελλάδας και Κεντρικής Μακεδονίας, ακολουθούμενες από τη Θεσσαλία και αρκετά πιο πίσω την Αττική (βλ. Χάρτες 1 και 2). Η περίπτωση της Αττικής, προβληματίζει ιδιαίτερα λόγω του μεγάλου πληθυσμού που συγκεντρώνει αλλά και των εξαιρετικά οξυμμένων ζητημάτων κοινωνικής συνοχής σε επιμέρους περιοχές (πχ., Ασπρόπυργος, Άνω Λιόσια- Ζεφύρι, Κορωπί).
Χάρτης 1: Πληθυσμός Ρομά (αριθμός κατοίκων) που καλύπτονται από τοπικό σχέδιο δράσης, ανά Περιφέρεια (κατάσταση 1.4.2019)
Χάρτης 2: Ποσοστό (%) του πληθυσμού Ρομά που καλύπτονται από τοπικό σχέδιο δράσης, ανά Περιφέρεια (κατάσταση 1.4.2019)
Η υγειονομική κατάσταση αμέσως προέβαλε ως ζωτική προτεραιότητα. Με πρωτοβουλία και στήριξη της Ειδικής Γραμματείας και τη θέσπιση κατάλληλου νομοθετικού και κανονιστικού πλαισίου (άρθρο 159 ν.4483/2017 και κ.υ.α. ΡΟ64/2018), και υπό το συντονισμό της Γενικής Γραμματείας Δημόσιας Υγείας, εκπονήθηκαν υγειονομικές εκθέσεις για όλες τις περιοχές διαβίωσης τσιγγάνων/Ρομά της χώρας σε αμιγείς και μικτούς καταυλισμούς από τις αρμόδιες υγειονομικές υπηρεσίες των Περιφερειών. Στη βάση αυτών των εκθέσεων αλλά και ευρημάτων από υγειονομικές δράσεις του ΕΟΔΥ και του προγράμματος «Υγεία για Όλους», σχεδιάστηκε το πρόγραμμα «Βελτίωση Συνθηκών Διαβίωσης» σε περιοχές διαβίωσης Ρομά και δεσμεύτηκαν οι απαραίτητοι πόροι μέσω ΕΣΠΑ (ΠΕΠ- Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) έτσι ώστε οι εμπλεκόμενοι Δήμοι να χρηματοδοτηθούν προς υλοποίηση του προγράμματος. Ο συνολικός προϋπολογισμός του προγράμματος ανερχόταν στα 11,6 εκατ. ευρώ, κατανεμημένα ανά Περιφέρεια της χώρας (με μοναδική εξαίρεση την Πελοπόννησο που δεν συμμετείχε συνολικά!).
Το πρόγραμμα αφορούσε συνοπτικά τη δημιουργία δομών για την ενίσχυση της ατομικής και περιβαλλοντικής υγιεινής και την παρέμβαση τοπικά στην κοινότητα, αντιμετωπίζοντας με το κατάλληλο επιστημονικό προσωπικό και μικρές υποδομές, βασικές αδυναμίες και ελλείμματα στο πεδίο (από τα λουτρά και την αποχέτευση μέχρι την πρόληψη και την προαγωγή υγείας, τη διασύνδεση με άλλες υγειονομικές δομές). Σε κάποιες δε περιπτώσεις, οι δομές αυτές θα μπορούσαν να λειτουργήσουν στο πλαίσιο διευρυμένων κοινωνικών πολύκεντρων έτσι ώστε να διασφαλίζεται μια πιο ολοκληρωμένη παρέμβαση.
Η ανταπόκριση των Δήμων ήταν πάλι κατώτερη των περιστάσεων και των προκλήσεων. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά ότι στην περίπτωση της Περιφερειακής Ενότητας Δυτικής Αττικής, με πολύ σημαντική συγκέντρωση πληθυσμού Ρομά και ύπαρξη εξαθλιωμένων καταυλισμών που παραβιάζουν κάθε έννοια αξιοπρεπούς διαβίωσης και σεβασμού στην αξία του ανθρώπου, οι Δήμοι Μάνδρας- Ειδυλλίας και Φυλής δεν κατέθεσαν πρόταση για τη βελτίωση της τραγικής υγειονομικής κατάστασης, ο Δήμος Μεγαρέων με μεγάλη καθυστέρηση αποδέχθηκε την ανάγκη κάποιων παρεμβάσεων και ο Δήμος Ασπροπύργου δέχτηκε την ίδρυση πολύκεντρου σε μια από τις δυο περιοχές προτεραιότητας εντός της εδαφικής περιφέρειά του (βλ. ΥΠΕΚΑΚΑ, 2019).
Και ενώ εξελισσόταν αυτή η διαδικασία, έστω και με δυσκολίες, η νέα κυβέρνηση αποφάσισε να καταργήσει την Ειδική Γραμματεία (π.δ. 84/2019), το μόνο δημόσιο φορέα με ολοκληρωμένο επιχειρησιακό σχέδιο για την κοινωνική ένταξη των Ρομά[3] και έχοντας ήδη ωριμάσει έργα προς εφαρμογή και στο υγειονομικό πεδίο (βλ. χαρακτηριστικά την πρόσκληση της Περιφέρειας Κρήτης για τη σύσταση δομών βελτίωσης συνθηκών διαβίωσης).[4] Η κατάργηση αυτή είχε ως συνέπεια τη μη προώθηση του συνόλου των δράσεων, την απαξίωση αξιόλογου διοικητικού και επιστημονικού προσωπικού, τη γενικότερη υποβάθμιση του ζητήματος της βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης των Ρομά στους καταυλισμούς και την σπατάλη «κεφαλαίου εμπιστοσύνης» που είχε καταφέρει να οικοδομήσει η Πολιτεία στη συντεταγμένη και με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα επαφή της με τους τσιγγάνους/ Ρομά.[5] Για άλλη μια φορά, στη διοικητική ιστορία της χώρας στο πεδίο της κοινωνικής ένταξης των Ρομά, υπήρξε αναίτια και άστοχη «υπαναχώρηση» (όπως εκφράστηκε με την κατάργηση της Ειδικής Γραμματείας), και άφεση των καταυλισμών στη μοίρα τους, δηλαδή την περαιτέρω υποβάθμιση, την ευαλωτότητα στην παραβατικότητα και την κυριαρχία της πολλαπλής περιθωριοποίησης.
Έστω και τώρα και δεδομένης της υγειονομικής κρίσης, οι αρμόδιοι δημόσιοι φορείς μπορούν να χρησιμοποιήσουν τη διαθέσιμη βάση δεδομένων και τα αναλυτικά στοιχεία ανά Δήμο της καταργηθείσας Ειδικής Γραμματείας, να συνεργαστούν με την Ένωση Διαμεσολαβητών (υπάρχουν και διαμεσολαβητές εκπαιδευμένοι ειδικά για τα υγειονομικά ζητήματα) και να ενεργοποιήσουν τα Κέντρα Κοινότητας και τα Παραρτήματα Ρομά έτσι ώστε να αναληφθούν δράσεις για την ενίσχυση της αυτο- προφύλαξης όσων διαμένουν σε καταυλισμούς αλλά και να προωθηθούν άμεσα, μικρά έργα ζωτικής σημασίας για την ύδρευση, την αποχέτευση και την ηλεκτροδότηση.
Επιπρόσθετα, μπορεί να γίνει χρήση της εμπειρίας του προγράμματος «Υγεία για Όλους» και να στηριχθεί η επιχειρησιακή λειτουργία κινητών μονάδων παρέμβασης κατά προτεραιότητα στους αμιγείς και μικτούς καταυλισμούς της χώρας. Επιπρόσθετα, απαιτείται άμεση χρησιμοποίηση ακινήτων (που σχολάζουν) προκειμένου να προσφερθεί άμεσο καταφύγιο σε όσους διαβιούν σε συνθήκες παραπήγματος. Δομές υγιεινής μπορούν να στηθούν άμεσα στους αμιγείς καταυλισμούς με ταυτόχρονη παροχή νερού σε συνδυασμό με τη συγκρότηση μικτών ομάδων υγειονομικών και κοινωνικών στελεχών προς στήριξη των πληθυσμών σε επίπεδο Περιφερειακών Ενοτήτων.
Το μόνο που ΔΕΝ μπορεί και ΔΕΝ πρέπει να γίνει, είναι να αφεθούν οι καταυλισμοί στην τύχης τους, στο «αόρατο χέρι της αγοράς» και στις παρεμβάσεις αναρμόδιων και ακατάλληλων φορέων, τυπικών και άτυπων. Πρέπει να γίνει κατανοητό, ότι η κοινωνική ένταξη των τσιγγάνων/Ρομά είναι προς όφελος όλων και η υπεράσπιση της δημόσιας υγείας δεν μπορεί παρά να είναι καθολική και ισότιμη, όπως επιτάσσει το διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό δίκαιο, όπως επιτάσσει πάνω από όλα ο σεβασμός στην αξία του ανθρώπου!
————- ——— ———-
[1] https://blogs.bmj.com/bmj/2020/03/18/covid-19-the-painful-price-of-ignoring-health-inequities/.
[2] Πόσο άραγε «τραγικό» ακούγεται ότι η βασική αυτό-προφύλαξη έναντι του COVID19 είναι ο περιορισμός στο σπίτι, όταν αυτή η συμβουλή/οδηγία απευθύνεται σε άστεγο ή διαμένοντα σε παράπηγμα/παράγκα;
[3] https://diavgeia.gov.gr/decision/view/%CE%A9%CE%A5%CE%95%CE%A6465%CE%981%CE%A9-%CE%92%CE%9E%CE%9D.
[4] http://www.pepkritis.gr/prosklisi/%CF%80%CF%81%CF%8C%CF%83%CE%BA%CE%BB%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CE%B5%CE%BA%CF%84-26-%CE%B4%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B7-9-ii-2-%CE%BF%CE%BC%CE%AC%CE%B4%CE%B5%CF%82-%CE%B2%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%AF%CF%89%CF%83/.
[5] https://egroma.gov.gr/wp-content/uploads/2018/08/Entypo_low_internet.pdf.
