Μαρξιστική Θεωρία και Παγκοσμιοποίηση: Το Μέλλον του Διεθνούς Περιβάλλοντος

Βασίλης Λιανός

Η παγκοσμιοποίηση είναι μια περίπλοκη διαδικασία που ορίζεται με πολλούς τρόπους. Ωστόσο, ένας κοινώς αποδεκτός ορισμός είναι ότι η παγκοσμιοποίηση είναι η «διεύρυνση, εμβάθυνση και επιτάχυνση της παγκόσμιας διασύνδεσης». Κάποιοι ισχυρίζονται ότι η εμφάνιση της παγκοσμιοποίησης αποτελεί απόδειξη της αποτυχίας του Μαρξισμού. Βασίζουν την άποψη τους στο γεγονός πως όχι μόνο δεν προέκυψε η προβλεπόμενη επανάσταση του Μαρξ αλλά και στην υπόθεση ότι ο καπιταλισμός εδραιώθηκε παγκοσμίως και είναι πλέον αδύνατο να καταλυθεί. Γι’ αυτό, σύμφωνα με τους επικριτές του Μαρξ, η θεωρία του απέτυχε. Ωστόσο, αυτό δεν είναι αλήθεια. Ο Βλαντιμίρ Λένιν εξήγησε πώς ο ιμπεριαλισμός κατάφερε να παρατείνει την κυριαρχία του καπιταλισμού. Η Θεωρία της Εξάρτησης του Αντρέ Γκούντερ Φρανκ δείχνει πώς ο καπιταλισμός καταφέρνει να καταστέλλει και να εκμεταλλεύεται τους φτωχούς μέσω ενός παγκόσμιου συστήματος και ο Ιμάνουελ Γουόλερστιν ανέπτυξε περαιτέρω την Θεωρία της Εξάρτησης μέσω της Κοσμοσυστημικής Θεωρίας για να μας δείξει τον τρόπο με τον οποίο το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα βασίζεται στην εθνική και διεθνή ταξική εκμετάλλευση και είναι επιρρεπές σε κρίσεις εξαιτίας των αντιφάσεων του και έτσι θα δώσει την θέση του σε μία καινούρια τάξη πραγμάτων. Σημαντική είναι και η συνεισφορά των Χαρντ και Νέγκρι με την έννοια της διεθνούς Αυτοκρατορίας στον παγκόσμιο καπιταλισμό.

Σύμφωνα με τον Μαρξ, λόγω της διεθνιστικής φύσης του καπιταλισμού, η επανάσταση θα είναι παγκόσμια. Μετά από αυτήν, οι εργάτες όλων των εθνών θα μπορούν να ζουν με ειρήνη και ευημερία. Μία κριτική που δέχεται συχνά ο Μαρξ είναι ότι η επανάσταση που προέβλεπε δεν συνέβη ποτέ. Αντ’ αυτού, ο καπιταλισμός επέζησε και άνθισε. Το πρώτο είναι αλήθεια. Το δεύτερο, όμως, όχι. Θεωρητικοί όπως ο Λένιν εξήγησαν γιατί η επανάσταση δεν έχει συμβεί ακόμα. Ο Λένιν είδε ότι ο καπιταλισμός χρησιμοποίησε ένα πολύ ισχυρό όπλο για να παραμείνει στην εξουσία: τον ιμπεριαλισμό. Καθώς εξαντλούσε τις αγορές που μπορούσε να εκμεταλλευτεί, χρειάστηκε να διευρύνει την εμβέλειά του. Και η απάντηση ήταν ο ιμπεριαλισμός. Μέσω του ιμπεριαλισμού, ο καπιταλισμός κατόρθωσε να εκμεταλλευτεί νέες αγορές και νέους εργάτες. Αυτό τον βοήθησε να ‘αναπνεύσει’ και παρέτεινε την κυριαρχία του. Σύμφωνα με τον Λένιν, η εκμετάλλευση των φτωχών χωρών που ήταν αποτέλεσμα του ιμπεριαλισμού ευχαρίστησε τους προλετάριους των ιμπεριαλιστικών χωρών κάνοντας τους πλουσιότερους, καθυστερώντας έτσι την επανάσταση. Αν και ο Μαρξ πίστευε ότι η επανάσταση θα ερχόταν νωρίτερα, το γεγονός πως αυτή καθυστέρησε δεν διαψεύδει τους ισχυρισμούς του. Αντί να ενισχύσει την κυριαρχία του, ο καπιταλισμός δημιούργησε έναν διεθνή καταμερισμό της εργασίας και χώρισε τον κόσμο ανάμεσα στα ‘κράτη του πυρήνα’ (πλούσια, κυρίαρχα κράτη) που λειτουργούν σαν μία διεθνής αστική τάξη (μπουρζουαζία) και στα ΄περιφερειακά κράτη’ (φτωχά, καταπιεσμένα κράτη) που λειτουργούν σαν ένα διεθνές προλεταριάτο. Αυτό το εύρημα ήταν η βάση της Θεωρίας της Εξάρτησης, της οποίας εξέχων θεωρητικός ήταν ο Α.Γ. Φρανκ. Η Θεωρία της Εξάρτησης ανέπτυξε τις έννοιες του πυρήνα και της περιφέρειας σε μεγαλύτερο βάθος. Η θεωρία αυτή ισχυρίζεται πως τα περιφερειακά κράτη προμηθεύουν τα κράτη του πυρήνα με φθηνές πρώτες ύλες και τα κράτη του πυρήνα προμηθεύουν τα περιφερειακά κράτη με ακριβά βιομηχανικά προϊόντα. Αυτό καθιστά τα κράτη του πυρήνα πλουσιότερα και τα περιφερειακά κράτη φτωχότερα. Σύμφωνα με τον Φρανκ, αυτό σημαίνει πως τα περιφερειακά κράτη είναι πλήρως εξαρτημένα από τα κράτη του πυρήνα. Η Θεωρία της Εξάρτησης αποτελεί την βάση της Κοσμοσυστημικής Θεωρίας, της οποίας ο κορυφαίος θεωρητικός ήταν ο Ιμάνουελ Γουόλερστιν. Ο Γουόλερστιν πήγε την Θεωρία της Εξάρτησης ένα βήμα παραπέρα και πρόσθεσε την έννοια των ημι-περιφερειακών κρατών. Η ημι-περιφέρεια περιλαμβάνει κράτη που δεν είναι σε ένα πολύ πρωταρχικό στάδιο ανάπτυξης, αλλά δεν είναι πολύ ανεπτυγμένες. Αυτά τα κράτη είναι αντικείμενο εκμετάλλευσης από τα κράτη του πυρήνα, και με την σειρά τους εκμεταλλεύονται τα περιφερειακά κράτη. Επίσης, συμβάλλουν στην νομιμοποίηση του καταπιεστικού παγκόσμιου συστήματος. Επιπροσθέτως, οι Χαρντ και Νέγκρι ισχυρίζονται πως η ‘κυριαρχία’ έχει περάσει από την εγχώρια στην παγκόσμια κλίμακα.  Ο καπιταλισμός είναι μία διεθνής δύναμη που χρησιμοποιεί διεθνή εργαλεία όπως τις διεθνείς επικοινωνίες, όντας έτσι μία μεταμοντέρνα μορφή Αυτοκρατορίας. Αυτή η Αυτοκρατορία χαρακτηρίζεται από την αλληλεπίδραση της τεχνολογίας, του κεφαλαίου και της παγκοσμιοποίησης. Τα κράτη δεν έχουν πια σημασία και το διεθνές σύστημα δεν είναι αναρχικό. Αντίθετα, χαρακτηρίζεται από την ιεραρχική δομή του κεφαλαίου.

Από αυτές τις θεωρίες μπορούμε να καταλάβουμε ότι υπάρχει ένα παγκοσμιοποιημένο οικονομικό σύστημα στο οποίο υπάρχει ένας διεθνής καταμερισμός της εργασίας. Υποστηρίζεται ότι αυτή η οικονομική και πολιτισμική παγκοσμιοποίηση ενισχύει τη δεσπόζουσα θέση του καπιταλισμού. Κάνει ακριβώς το αντίθετο. Παρουσιάζει τις αντιφάσεις του σε όλη τους τη δόξα. Οι κρίσεις του είναι παγκόσμιες, γεγονός που είναι εμφανές από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007/08.  Κατά συνέπεια, το παγκόσμιο προλεταριάτο εξαθλιώνεται όλο και περισσότερο. Σύμφωνα με τον Γουόλερστιν, ο καπιταλισμός, όπως όλα τα συστήματα που προηγήθηκαν, είναι καταδικασμένος να πέσει και εναπόκειται στις προοδευτικές επαναστατικές δυνάμεις του κόσμου να πάρουν την δύναμη στα χέρια τους. Οι Χαρντ και Νέγκρι μπορεί να έχουν δίκιο όταν ισχυρίζονται ότι ο καπιταλισμός και η εργατική τάξη έχουν εξελιχθεί και τα πράγματα έχουν αλλάξει, αλλά αυτό δεν αντικρούει την θεωρία του Μαρξ. Οι Χαρντ και Νέγκρι πιστεύουν πως, καθώς ο καπιταλισμός είναι μία διεθνής δύναμη που χρησιμοποιεί διεθνή εργαλεία, καθιστά επίσης διαθέσιμα τα διεθνή εργαλεία που θα αποφέρουν την καταστροφή του. Κατά την άποψη τους, αυτό που θα ακολουθήσει θα είναι μία εποχή παγκόσμιας δημοκρατίας, χωρίς εθνικά σύνορα.