Ελένη Παπούλη
Επίκουρη Καθηγήτρια
Τμήμα Κοινωνικής Εργασίας
Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής
Μέσα από την μελέτη της ανθρώπινης ιστορίας, γνωρίζουμε ότι οι πανδημίες στο σύνολο τους συνδέονται με ατομικές αντιδράσεις και μαζικές συμπεριφορές, οι οποίες έχουν σαν κοινό παρανομαστή τον φόβο ως μηχανισμό προστασίας και επιβίωσης από την απειλή για εξαφάνιση της ανθρώπινης ζωής. Οι φοβικές συμπεριφορές (είτε εσωστρεφείς, είτε εξωστρεφείς), που εκδηλώνονται σε καταστάσεις πανδημίας, αποτελούν αμυντικές ψυχοκοινωνικές αντιδράσεις, οι οποίες ενεργοποιούνται ατομικά ή/και μαζικά και λειτουργούν ως μηχανισμοί προειδοποίησης για την εξάπλωση μιας επιδημίας, ή επιδιώκουν να καταστείλουν συμπεριφορές που θεωρούνται ότι θέτουν σε κίνδυνο την διασφάλιση της δημόσιας υγείας ως υπέρτατου αγαθού και αξίας.
Εν καιρώ πανδημίας, δεχόμαστε ότι η προστασία της δημόσιας υγείας αποτελεί αποκλειστική και αδιαπραγμάτευτη αρχή, ενώ η έννοια της ατομικής υγείας παύει να υφίσταται ως μορφή προσωπικής ελευθερίας και επιλογής. Κατά συνέπεια, τα ανθρώπινα δικαιώματα (ατομικά, κοινωνικά, πολιτικά), που αναπτύχτηκαν στα πλαίσια της αστικής δημοκρατίας, αρχίζουν να «αμφισβητούνται» στο όνομα της προάσπισης του δημόσιου καλού, να «μπαίνουν» σε καραντίνα, να «παγώνουν» και πιθανά να τίθενται υπό επαναδιαπραγμάτευση. Συνακόλουθα, ιδέες και έννοιες όπως είναι αυτές της «διάκρισης» και της «καταπίεσης» υφίστανται ανάλογη πολιτική και κοινωνική λογοκρισία, χάνοντας το σκοπό και το νόημα τους μπροστά στην απειλή ή τον κίνδυνο για μαζική αρρώστια ή καταστροφή της ανθρώπινης ζωής.
Σε καταστάσεις πανδημίας, όπως στην σημερινή εποχή, η κρατική εξουσία καλείται να διαδραματίσει το ρόλο του θεματοφύλακα της δημόσιας υγείας και του κεντρικού συντονιστή της προσπάθειας περιορισμού ή εξάλειψης της εξάπλωσης της λοίμωξης και της μαζικής καταστροφής. Η δημόσια υγεία, ως υπέρτατο αγαθό, που χρήζει άμεσης προστασίας, υποκαθιστά κάθε θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, δικαιολογώντας με αυτόν τον τρόπο την λήψη σκληρών έως ακραίων μέτρων, εκ μέρους του κράτους, για την διαφύλαξη της (π.χ. ηλικιακός περιορισμός στην άσκηση δικαιωμάτων, αλλαγές στην διαχείριση των προσωπικών δεδομένων με βάση το ζωτικό δημόσιο συμφέρον, ηλεκτρονική λογοδοσία στον κρατικό μηχανισμό, απαγόρευση κυκλοφορίας, κλείσιμο συνόρων, lock down). Τέτοιου είδους περιορισμοί και απαγορεύσεις μπορεί να λαμβάνονται κλιμακωτά ή να τίθενται εξαρχής. Σ’ αυτήν την φάση, ο κρατικός πατερναλισμός γίνεται καθολικά αποδεκτός χωρίς αντιρρήσεις ή αμφισβητήσεις για τα όρια της κρατικής παρέμβασης απέναντι στην προστασία των ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων. Αυτή η φάση, όμως, θέλει ιδιαίτερη προσοχή, γιατί η γνωστή ρήση «ήρθε για να μείνει» ενέχει τον κίνδυνο της επιβολής και καθιέρωσης επώδυνων μέτρων άσκησης κοινωνικού ελέγχου, τα οποία προσλαμβάνονται πλέον ως αναγκαία για την προστασία της δημόσιας υγείας και την αποφυγή μελλοντικών κινδύνων.
Ομοίως, οι ηθικές αποφάσεις που καλούμαστε, ως πολίτες, να πάρουμε στην καθημερινή μας ζωή και οι συμπεριφορές, που οφείλουμε να επιδείξουμε σε καταστάσεις πανδημίας, ακολουθούν την ίδια συλλογιστική. Κάνοντας επίκληση στην «ατομική ευθύνη», επιβάλλεται να πειθαρχήσουμε συλλογικά στις κρατικές εντολές για να διασφαλίσουμε από κοινού, πολίτες και κράτος, το υπέρτατο αγαθό της δημόσιας υγείας. Σε καταστάσεις πανδημίας, όμως, παρατηρούμε, ότι συχνά, οι ηθικές αποφάσεις λαμβάνονται υπό καθεστώς υπερβολικού φόβου, υπό την απειλή της μεταδοτικότητας του κινδύνου και την κατάλυση της κοινωνικής κανονικότητας, ή κατ’ άλλους της κοινωνικής ευημερίας. Υπό αυτές τις απειλητικές συνθήκες, πολλοί άνθρωποι εκδηλώνουν εξωστρεφείς φοβικές συμπεριφορές με την μορφή ηθικών πανικών (ethical panics), οι οποίοι με την σειρά τους, οδηγούν σε ακραίες κοινωνικές αντιδράσεις και συμπεριφορές, που συνεπιφέρουν την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των αξιών (αλληλεγγύη, δικαιοσύνη, ελευθερία, αξιοπρέπεια, αμοιβαιότητα, σεβασμός, ισότητα) και την επιλεκτική εφαρμογή τους, κατά το δοκούν. Αμφότερα, δικαιώματα και αξίες, σημειώνω ότι είναι θεμελιώδη συστατικά στοιχεία για την κοινωνική συνοχή, την αρμονική συμβίωση και την ευημερία στις δημοκρατικά δομημένες κοινωνίες.
Παρακολουθώντας τις τρέχουσες εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο, διαπιστώνουμε ότι οι ανθρώπινες συμπεριφορές υπό καθεστώς ηθικού πανικού έχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά (μαζική και ομοιόμορφη συμπεριφορά), κυριότερα από τα οποία είναι: η μαζική αγορά προϊόντων (π.χ. χαρτί τουαλέτας/είδη υγιεινής, φάρμακα, μάσκες, αντισηπτικά, τρόφιμα, κ.α.), τα οποία κρίνονται ως απολύτως αναγκαία για την ατομική προστασία και επιβίωση σε καταστάσεις πανδημίας. Το ίδιο ισχύει και για τις μαζικές διαφυγές ή μαζικές εξόδους σε χώρους και τοποθεσίες εκτός αστικών περιοχών. Το αστικό περιβάλλον «δαιμονοποιείται», καθώς συγκεντρώνει όλα τα αρνητικά χαρακτηριστικά του σύγχρονου καταναλωτικού τρόπου ζωής. Κοινό, επίσης, χαρακτηριστικό των συμπεριφορών ηθικού πανικού που εκδηλώνονται λόγω της πανδημίας, είναι οι μαζικές συναθροίσεις π.χ. για εκκλησιασμό για να «ξορκίσουμε το κακό» από το τόπο και οι διάφορες μορφές ρητορικής του μίσους, λεκτικού εξευτελισμού και λεκτικής βίας (χυδαίες εκφράσεις, βρομόλογα) που εκφράζονται κυρίως σήμερα, μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και στρέφονται εναντίον ατόμων ή ομάδων που δείχνουν απειθαρχία στις κρατικές οδηγίες και εντολές (αδυνατούν να αντιληφθούν την πραγματικότητα; επιθυμία για ατομικιστική συμπεριφορά; αδυνατούν να ανταποκριθούν ψυχολογικά σε συγκεκριμένες κοινωνικές απαιτήσεις;). Σε ακραίες περιπτώσεις, τέτοιες μορφές ατομικής ή μαζικής επιθετικής συμπεριφοράς ενδέχεται να εξελιχθούν σε κοινωνικό «λιθοβολισμό». Στις διαδικτυακές συνομιλίες, για παράδειγμα, παρατηρούμε, ότι πάρα πολλά άτομα, εν μέσω πανδημίας, αυτοανακηρύσσονται θεματοφύλακες της δημόσιας υγείας και της ανθρώπινης ζωής και μετατρέπονται σε κοινωνικούς κατήγορους, υποκινώντας τον κοινωνικό αυτοματισμό και το «αλληλοφάγωμα» π.χ. υγιείς εναντίον ευπαθών ομάδων, ευπαθείς ομάδες εναντίον απείθαρχων/ανυπάκουων πολιτών, νέοι εναντίων ηλικιωμένων, στιγματισμός, ποινικοποίηση της αποκλίνουσας συμπεριφοράς, ακόμη και ποινικοποίηση της ασθένειας ως μέτρο προφύλαξης της δημόσιας υγείας (όπως είχε ζητηθεί παλαιότερα για τους ασθενείς με AIDS). Για την αποφυγή φαινομένων κοινωνικού αυτοματισμού σε χώρες με δημοκρατικά, τουλάχιστον, πολιτεύματα, η κρατική εξουσία αναλαμβάνει, επίσης, να επιβάλλει την αστυνομική καταστολή και οι κρατικοί μηχανισμοί καταστολής (αστυνομία, ένοπλες δυνάμεις) παίζουν, πλέον, τον ρόλο του θεματοφύλακα της δημόσιας υγείας και ασφάλειας.
Με κοινωνιολογικούς όρους (μαρξιστικής οπτικής), θα ερμηνεύαμε τις ανθρώπινες αντιδράσεις και συμπεριφορές υπό καθεστώς ηθικού πανικού, ως συνέπειες του παγκοσμιοποιημένου καπιταλιστικού μοντέλου ανάπτυξης (με τις ανάλογες διαφοροποιήσεις ανά χώρα), το οποίο έχει οδηγήσει στον αλλοτριωτικό καταναλωτισμό και τον ατομικιστικό τρόπο ζωής. Υπό αυτήν την οπτική, μπορούμε να καταλάβουμε, λοιπόν, για παράδειγμα, γιατί η ατομική ηθική και ευθύνη εν μέσω πανδημίας, σταματάει στην είσοδο του σούπερ μάρκετ ή γιατί ο ανταγωνισμός μεταξύ των ανθρώπων-καταναλωτών μπορεί να φτάσει σε ακραίες καταστάσεις του τύπου «ο θάνατός σου, η ζωή μου», όταν χρειαστεί να προμηθευτούν αναγκαία αγαθά για την ατομική τους επιβίωση.
Με ψυχολογικούς όρους, πάλι, οι ανθρώπινες συμπεριφορές υπό καθεστώς ηθικού πανικού, ερμηνεύονται με γνώμονα το στοιχείο εκδήλωσης ενός υπερβολικού φόβου, που γίνεται πανικός ενόψει επικείμενου κινδύνου. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, το άτομο περιχαρακώνεται γύρω από τον εαυτό του και την εσω-ομάδα στην οποία ανήκει και παύει να σκέφτεται και να συμπεριφέρεται λογικά και ηθικά προς τα μέλη της εξω-ομάδας. Σε καταστάσεις ηθικού πανικού, ο φόβος ως ανθρώπινο συναίσθημα και σημαντικός προστατευτικός μηχανισμός, επιστρέφει στην αρχέγονη κατάσταση του, ενεργοποιώντας το ένστικτο της αυτοσυντήρησης για διασφάλιση της ίδιας της ύπαρξης. Στον πανικό, ο φόβος ως αρχέγονος μηχανισμός αυτοπροστασίας, εκδηλώνεται με συμπεριφορές επιθετικού τύπου (λεκτική βία, εκφοβισμός και απειλές, σωματική βία) για την αποφυγή ή την εξουδετέρωση του φοβικού ερεθίσματος, χωρίς λογική επεξεργασία και κριτική σκέψη. Στους ηθικούς πανικούς, η ανθρώπινη ηθική συμπεριφορά (ηθικότητα) απεμπολεί κάθε έννοια ηθικής υποχρέωσης (ή ηθικού καθήκοντος) απέναντι στον συνάνθρωπο, αποκηρύσσοντας την ηθική αρχή, που μας είναι γνωστή ως ο χρυσός κανόνας: «Κάνε στους άλλους αυτά που θα ήθελες να σου κάνουν». Ως γνωστόν, ο χρυσός κανόνας εδράζεται στην ηθική της αμοιβαιότητας, η οποία, δυστυχώς, εκμηδενίζεται σε καταστάσεις πανδημίας, μπροστά στον αρχέγονο φόβο του ανθρώπου για απώλεια της ίδιας της ύπαρξης του.
Εικάζεται ότι, μετά την έλευση της πανδημίας, οι ανθρώπινες κοινωνίες δεν θα είναι πια αυτό που ήταν μέχρι σήμερα. Μάλιστα, κάποιες φωνές, μιλάνε ήδη για κοινωνίες που προσομοιάζουν με εκείνες των δυστοπικών κοινωνιών τύπου George Orwell, και για κατακλυσμιαίες αλλαγές στις ανθρώπινες σχέσεις και τα κοινωνικά συστήματα. Αν δεχθούμε ότι οι κοινωνίες δυτικού τύπου στις οποίες (συν) υπάρχουμε, χρειάζονται, κατεπειγόντως, βαθιές και ριζικές αλλαγές στα κοινωνικοοικονομικά τους συστήματα, φαίνεται ότι, ήρθε η στιγμή για κάτι τέτοιο.
Τα ερωτήματα, ωστόσο, θα παραμένουν βαθιά φιλοσοφικά, υπαρξιακά και εν τέλει, πολιτικά. Τι είδους ανθρώπινες κοινωνίες επιθυμούμε (ποιοι και γιατί;) και είναι πιθανό να οικοδομήσουμε στο εξής; Αν οι πανδημίες (και εντός εισαγωγικών) ήρθαν για να μείνουν, πως θα διαμορφωθούν οι μελλοντικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπινων κοινοτήτων; Θα είμαστε πρόθυμοι ως πολίτες να δράσουμε προς το κοινό συμφέρον και καλό; Και αναρωτιέμαι, τελικά, αν η ηθική της αμοιβαιότητας στο πλαίσιο της παγκοσμιοποιημένης ζωής μας, μπορεί να είναι το κλειδί για την οικοδόμηση αυτής της νέας παγκόσμιας ανθρωποκοινότητας.
