Ψυχική ανθεκτικότητα: μια επισκόπηση

Η ψυχική ανθεκτικότητα έχει κατά τις τελευταίες δεκαετίες γίνει ένα βασικό ζήτημα σε μια σειρά από τομείς, συμπεριλαμβανομένου του σχολείου, της εκπαίδευσης ενηλίκων και της υγειονομικής περίθαλψης.

Τι μπορεί να σημαίνει ψυχική ανθεκτικότητα; Τι γνωρίζουμε για αυτή μέχρι στιγμής; 

 

Δείτε επίσης: Ψυχική ανθεκτικότητα και υγεία

 

Η σημασία του όρου

Ενώ ο όρος ανθεκτικότητα χρησιμοποιείται επίσης ολοένα και περισσότερο για να περιγράψει κοινωνικά, τεχνικά ή οικονομικά φαινόμενα, σε αυτό το κείμενο η «ανθεκτικότητα» περιορίζεται στις ψυχολογικές και σχετικές με την υγεία πτυχές του όρου. Σε γενικές γραμμές, η ανθεκτικότητα είχε αρχικά θεωρηθεί ως ένα σωματικό ή/και ψυχολογικό γνώρισμα ή σύνολο μηχανισμών αντιμετώπισης, που υπάρχει εγγενώς στο άτομο, ή μια ικανότητα σε ψυχολογικό και/ή σωματικό επίπεδο που επιτρέπει στο άτομο να ανακάμψει ύστερα από αντίξοα γεγονότα.

Πιο πρόσφατα, θεωρείται όλο και περισσότερο ως μια δυναμική διαδικασία:

«Η ψυχική ανθεκτικότητα αναφέρεται σε μια δυναμική διαδικασία η οποία ενέχει τη θετική προσαρμογή στο πλαίσιο σημαντικών αντιξοοτήτων.»¹

Με αυτή την έννοια, το ανθρώπινο ον και η ψυχική ανθεκτικότητα εξετάζονται με ολιστικό τρόπο, αντανακλώντας τους ψυχολογικούς, σωματικούς, νευροφυσιολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες στην υγεία, την ψυχολογική ισορροπία ή λειτουργία.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο όρος που χρησιμοποιείται στον ορισμό αυτό προήλθε κυρίως από την αγγλική γλώσσα με βάση συγκεκριμένες παρατηρήσεις και οι μεταφράσεις σε άλλες γλώσσες ενδέχεται να πάσχουν από την έλλειψη ακριβώς αντίστοιχης λέξης ή έννοιας . Πιο συχνά η λέξη μεταφέρεται απευθείας μέσω της λατινικής ρίζας της ².

Η ψυχική ανθεκτικότητα, ανάλογα με τη γλώσσα και το μοντέλο που χρησιμοποιείται, θεωρείται συγγενική, συνδεδεμένη με ή εν μέρει επικαλυπτόμενη από συναφείς ή παρεμφερείς έννοιες, όπως η αντοχή ή υγειογενετική. 

Τι είναι και πώς λειτουργεί; – ένα σύντομο ιστορικό της έρευνας για την ψυχική ανθεκτικότητα

Η έρευνα και οι παρατηρήσεις σχετικά με το τι διατηρεί τους ανθρώπους λογικούς και υγιείς κάτω από δύσκολες συνθήκες χρονολογείται ακόμα παλαιότερα, εάν χρησιμοποιηθεί ένας ευρύτερος ορισμός. Ειδικά η εμπειρία της επιβίωσης στις πιο ακραίες συνθήκες – στρατόπεδα συγκέντρωσης – οδήγησε τους μελετητές να αναστοχαστούν σχετικά με τους πιθανούς παράγοντες που μπορούν να υποστηρίξουν τη σωματική και ψυχολογική επιβίωση ακόμη και σε αντίξοες συνθήκες. Βασικές παρατηρήσεις προήλθαν ιδιαίτερα από εκείνους που επέζησαν από τα στρατόπεδα, όπως ο Leo Eitinger και Viktor Frankl.

Ο Viktor Frankl, για παράδειγμα, τόνισε τη δυνατότητα απόδοσης νοήματος σε μια εμπειρία ως δείκτη ή προγνωστικό δείκτη καλύτερων πιθανοτήτων ψυχολογικής επιβίωσης σε αυτές τις συνθήκες, οικοδομώντας πάνω σε αυτή τη βασική ιδέα το μοντέλο του για την Ψυχοθεραπεία³. Πρόσφατες μελέτες έχουν επιβεβαιώσει αυτή την πτυχή, για παράδειγμα σε επιζήσαντες βασανιστηρίων⁴.

Ο Aaron Antonovsky ανέπτυξε τη σύνθετη έννοια της «υγειογενετικής» (salutogenic), τουλάχιστον εν μέρει, βασισμένος στις παρατηρήσεις της ομάδας των γυναικών που επέζησαν από το στρατόπεδο συγκέντρωσης και εισηγήθηκε την «αίσθηση της συνοχής»⁵ ως δείκτη της σωματικής και ψυχολογικής υγείας και της επιβίωσης σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο και δυνητικά προκλητικό περιβάλλον.

Από τους πρώτους μελετητές που διεξήγαγε συστηματική έρευνα για την ψυχική ανθεκτικότητα ήταν η Werner⁶ στα τέλη της δεκαετίας του εξήντα τον εικοστό αιώνα. Στην έρευνά της σχετικά με την ψυχική ανθεκτικότητα, η οποία δημοσιεύθηκε σε μια σειρά από βιβλία και άρθρα, διερεύνησε μια ομάδα παιδιών σε μια περιοχή (Χαβάη) και παρατήρησε ότι περίπου το ένα τρίτο του συνόλου των παιδιών υψηλού κινδύνου με ένα αρνητικό ψυχολογικό και κοινωνικό περιβάλλον – κυρίως εκείνων που ζούσαν κάτω από αντίξοες συνθήκες – επέδειξαν «ανθεκτικότητα», δηλαδή όταν μεγάλωσαν έγιναν σπλαχνικοί και ικανοί ενήλικες παρά το προβληματικό ιστορικό τους.

Η ψυχική ανθεκτικότητα έχει διερευνηθεί έκτοτε σε διάφορους τομείς και με έναν μεγάλο αριθμό ομάδων, οδηγώντας σε έναν αριθμό πιθανών παραγόντων που θεωρούνται είτε ότι συμβάλλουν είτε ότι προλέγουν καλύτερη ψυχική ανθεκτικότητα. Τα πιο πρόσφατα ολοκληρωμένα μοντέλα ψυχικής ανθεκτικότητας βασίζονται, όπως προαναφέρθηκε, σε ολοκληρωμένα μοντέλα που αντανακλούν τη συμβολή των ψυχολογικών, νευροβιολογικών, γενετικών, κοινωνικών και γενικά περιβαλλοντικών παραγόντων στην ανάπτυξη, την εκδήλωση και τον αντίκτυπο της ψυχικής ανθεκτικότητας. Μερικές από τις παρούσες έννοιες – παρόμοιες με αυτές για την μοντελοποίηση της «νοημοσύνης» – ποικίλουν μεταξύ ενός πιο κοινού μοντέλου μιας «καθολικής» ψυχικής ανθεκτικότητας, που είναι εξίσου ισχυρή σε διαφορετικές πτυχές και προστατεύει τόσο τη σωματική όσο και την ψυχική υγεία, και της ψυχικής ανθεκτικότητας που μπορεί να διαφέρει σε ποικίλες πτυχές και προκλήσεις. 

Η ψυχική ανθεκτικότητά – κάτι δεδομένο ή κάτι που μπορεί να βελτιωθεί;

Η ψυχική ανθεκτικότητα περιγράφηκε νωρίτερα, τουλάχιστον στον τομέα της έρευνας, ως ένα γνώρισμα που αποτελεί μέρος του συνόλου των γενετικών χαρακτηριστικών και των χαρακτηριστικών προσωπικότητας, με το οποίο ένας άνδρας ή μια γυναίκα είτε γεννιέται ή το αναπτύσσει κατά την πρώιμη ή όψιμη παιδική ηλικία. Ιδέες για τη βελτίωση της ψυχικής ανθεκτικότητας έχουν προταθεί και δοκιμαστεί σε όλους σχεδόν τους τομείς της ζωής και έχει αποδειχθεί ότι νέες δεξιότητες με αντίστοιχη αύξηση της ψυχικής ανθεκτικότητας μπορούν να αποκτηθούν αργότερα στη ζωή. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η κατάρτιση μπορεί να βελτιώσει την ψυχική ανθεκτικότητα ή τουλάχιστον πτυχές της ψυχικής ανθεκτικότητας σε σημαντικό βαθμό. 

Τέτοια μοντέλα κατάρτισης αποτελούν για παράδειγμα μια αρκετά συνηθισμένη προσφορά στον τομέα της ανάπτυξης ικανοτήτων στο χώρο της διοίκησης, της εκπαίδευσης και της υγείας. 

Είναι η ψυχική ανθεκτικότητα μετρήσιμη;

Αν και η καλή ψυχική ανθεκτικότητα μπορεί να υποδεικνύεται από την παρατήρηση των αποτελεσμάτων σε πραγματικές δυσμενείς καταστάσεις, στην έρευνα αλλά και στην αξιολόγηση της κατάρτισης ή των παρεμβάσεων, τα όργανα μέτρησης μπορεί να αποτελέσουν ένα σημαντικό εργαλείο.

Φυσικά και πάλι θα πρέπει να ληφθεί υπόψη πως ο όρος και ακόμα και οι σχετικές έννοιες ενδέχεται να διαφέρουν μεταξύ των πολιτισμών. Αυτό σημαίνει επίσης ότι η μέτρηση θα μπορούσε να εξαρτάται από τον πολιτισμό ή να αντικατοπτρίζει διαφορετικά μοντέλα και ερμηνείες της ψυχικής ανθεκτικότητας που θα μπορούσαν να οριστούν καλύτερα στην εκάστοτε ειδική περίσταση.

Παρά το γεγονός ότι για τη μέτρηση της ανθεκτικότητας έχει αναπτυχθεί μια σειρά από κλίμακες (όπως η «Συνοπτική Κλίμακα Ψυχικής Ανθεκτικότητας»), δεν υφίσταται ένας γενικός χρυσός κανόνας ως προς αυτή και ως εκ τούτου τα περισσότερα επιστημονικά άρθρα που ασχολούνται με το θέμα καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει κάποια κλίμακα που να είναι προτιμότερη έναντι των άλλων.⁷

Διαφορετικά πεδία – πολλές εφαρμογές

Εκπαίδευση 

Οι πηγές ψυχικής ανθεκτικότητας μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε οποιοδήποτε επίπεδο σε εκπαιδευτικά ιδρύματα για νεαρά άτομα και ενήλικες, όπως σχολεία, κολέγια, πανεπιστήμια και εκπαιδευτικούς οργανισμούς της κοινότητας. Ως μια οριζόντια προσέγγιση, η κατάρτιση μπορεί να χρησιμοποιηθεί με μια ποικιλία τρόπων στο πλαίσιο ατομικών ή ομαδικών μαθημάτων, κατά την παροχή συμβουλευτικής καθοδήγησης σε όσους βρίσκονται σε μεταβατικά σημεία στη ζωή τους, στην υποστήριξη των φοιτητών, στην προαγωγή του υγιεινού τρόπου ζωής, στην κατάρτιση των εκπαιδευτικών και στην επαγγελματική εξέλιξη του προσωπικού.

Η σχετική με την ψυχική ανθεκτικότητα κατάρτιση μπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευόμενους να αναπτύξουν θετικές στρατηγικές αντιμετώπισης, προκειμένου:

• να διαχειριστούν το άγχος των εξετάσεων
• να προσαρμοστούν στο να ζουν μακριά από το σπίτι τους και να αναλάβουν την ευθύνη για τη μάθησή τους
• να υιοθετήσουν έναν πιο υγιεινό τρόπο ζωής (υγιεινή διατροφή, διακοπή του καπνίσματος, κ.λπ.)
• να αναπτύξουν τεχνικές διαχείρισης του άγχους χρήσιμες για τον χώρο εργασίας
• να βρουν λύσεις σε προβλήματα όπως ο εκφοβισμός και η παρενόχληση
• να έχουν πιο θετικές σχέσεις
• να έχουν μια ισχυρότερη αυτο-εικόνα

Μεταβατικά σημεία στη ζωή

Ένα άτομο αντιμετωπίζει πολλές αλλαγές και μεταβάσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Μερικές από τις αλλαγές είναι απρόβλεπτες, ενώ άλλες είναι προγραμματισμένες. Τα άτομα αντιμετωπίζουν με διαφορετικό τρόπο τις συνέπειες των απροσδόκητων αλλαγών στη ζωή τους. Οι απρόσμενες αλλαγές καλούν το άτομο να εξετάσει προσεκτικά τον τρόπο που σκέφτεται και αντιμετωπίζει τις προκλήσεις.
Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι μια έννοια που χρησιμοποιείται με θετικό τρόπο για να περιγράψει την ικανότητα του ατόμου να ανακάμψει από τις προκλήσεις της ζωής ή τις αλλαγές. Η ψυχική ανθεκτικότητα έχει μεγάλη σημασία για τους ενήλικες και οι ενήλικες μπορούν να μάθουν και να αναπτύξουν την ικανότητά τους για ψυχική ανθεκτικότητα φροντίζοντας καλά τον εαυτό τους, επανεξετάζοντας τον τρόπο σκέψης τους και αναζητώντας τρόπους για να βοηθηθούν σε περιόδους κρίσης. Οι άνθρωποι που έχουν αυτοπεποίθηση στις ικανότητές τους πιστεύεται ότι είναι πιο συνεπείς στην αντιμετώπιση των προκλήσεων, καθώς είναι λιγότερο επιρρεπείς στις αγχωθείς διαταραχές και την κατάθλιψη και πιο επιτυχημένοι στον τομέα της εκπαίδευσης και της επαγγελματικής ζωής. Μέσω της σχετικής με την ψυχική ανθεκτικότητα κατάρτισης, τα άτομα μπορούν να αποκτήσουν σημαντικές δεξιότητες, όπως η διαχείριση του άγχους, η αναζήτηση πόρων, η ευελιξία και η αντιμετώπιση του μέλλοντος με θετικό τρόπο. Η κατάρτιση βοηθά τα άτομα να επεκτείνουν την ικανότητά τους όσον αφορά την ανάληψη δράσης, να βλέπουν τους εαυτούς τους ως αυτοαποτελεσματικούς και να συνειδητοποιήσουν τις προσωπικές και επαγγελματικές τους φιλοδοξίες.

Ψυχική ανθεκτικότητα και μαθησιακή κινητικότητα

Η μετακίνηση ενός ατόμου σε άλλη χώρα για την ολοκλήρωση ενός μέρος ενός εκπαιδευτικού προγράμματος μπορεί να αποτελέσει μια απαιτητική διαδικασία. Για κάποιους, κάτι τέτοιο μπορεί να ισοδυναμεί με την πρώτη φορά που βρίσκονται μακριά από το σπίτι ή τη χώρα τους. Η διαβίωση σε μια ξένη χώρα, ακόμα και για σύντομο χρονικό διάστημα, φέρνει τους εκπαιδευόμενους αντιμέτωπους με τον προσανατολισμό και την ένταξη σε ένα νέο περιβάλλον και τη διαμόρφωση σχέσεων με νέους και διαφορετικούς ανθρώπους. Η μάθηση σε άλλη χώρα είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος διερεύνησης νέων προσεγγίσεων και στάσεων τόσο στον τομέα της εργασίας όσο και στη ζωή γενικά. Αυτό αποτελεί εν δυνάμει μια διαδικασία εμπλουτισμού όχι μόνο από την άποψη της εξερεύνησης του έξω κόσμου, αλλά είναι και ένας καλός τρόπος απόκτησης μεγαλύτερης αυτεπίγνωσης. Όπως κάθε εκπαιδευτική διαδικασία, έτσι και η διακρατική κινητικότητα συνιστά πρόκληση για τους εκπαιδευόμενους, οι οποίοι μπορεί να αισθάνονται απομονωμένοι ή αποθαρρημένοι όταν χρειάζεται να βελτιώσουν την επικοινωνία τους, τις διαπροσωπικές και επαγγελματικές δεξιότητές τους. Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι απαραίτητη σε αυτή τη διαδικασία, με την προοπτική της απόκτηση επίγνωσης των εσωτερικών και εξωτερικών πόρων ενός ατόμου, και μπορεί να βοηθήσει το άτομο να αντιμετωπίσει με επιτυχία τις νέες προκλήσεις που αναδύονται μπροστά του.

Ψυχική ανθεκτικότητα για επιχειρηματίες

Η επιχειρηματικότητα είναι μια από τις προτεραιότητες της ευρωπαϊκής οικονομικής και εκπαιδευτικής πολιτικής, ειδικά επειδή, σε σύγκριση με τις ΗΠΑ και άλλες βιομηχανικές χώρες, το επιχειρηματικό πνεύμα και η προθυμία μας να ιδρύσουμε μια εταιρεία υπολείπεται έως ένα βαθμό. Πάνω από το 98% των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων είναι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις και το 92% αντιστοιχεί σε πολύ μικρές επιχειρήσεις με λιγότερους από 10 εργαζόμενους.
Το μικρό μέγεθος των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων είναι ένα από τα κρίσιμα στοιχεία που καθιστούν τη ζωή δύσκολη σε αυτούς τους καιρούς της οικονομικής ύφεσης και της παγκοσμιοποίησης των αγορών. Στο πλαίσιο αυτό, μια σειρά από επιτυχημένες πρωτοβουλίες έχουν αναληφθεί για την υποστήριξη του επιχειρηματικού πνεύματος και την ανάπτυξη ικανοτήτων, όπως, μεταξύ άλλων, το πρόγραμμα Erasmus για νέους επιχειρηματίες και το Ευρωπαϊκό Επιχειρηματικό Δίκτυο (Enterprise Europe Network). Πράγματι, η ίδρυση μιας μικρής εταιρείας στο σύγχρονό ευρωπαϊκό οικονομικό κλίμα δεν είναι ένας εύκολος στόχος και ισοδυναμεί με μια εξαιρετικά απαιτητική περιπέτεια, καθώς οι νέοι επιχειρηματίες έρχονται αντιμέτωποι με μια σειρά πολύπλοκων ζητημάτων που πρέπει να διευθετήσουν. Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι μία από τις πιο σημαντικές δεξιότητες που χρειάζεται να καλλιεργήσουν οι επιχειρηματίες ώστε να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τις καθημερινές προκλήσεις.

 

---

1.  Luthar, S.; et al. (2000). “The Construct of Resilience: A Critical Evaluation and Guidelines for Future Work”. Child Development 71 (3): 543–562.
2. Σε ιστορικά λεξικά, όπως το γερμανικό λεξικό «Grimm» το οποίο θεωρείται ως πρότυπο, η λέξη συνήθως απουσιάζει.
3. Frankl V. (2006 (latest edition)): Man’s Search for Meaning, Beacon Press
4. Basoglu M. (1994) Psychological effects of torture: a comparison of tortured with non-tortured political activists in Turkey. American Journal of Psychiatry, 151(1), 76–81.
5. Antonovsky, A. (1979). Health, Stress and Coping. San Francisco: Jossey-Bass
6. Werner, E. E. (1971). The children of Kauai : a longitudinal study from the prenatal period to age ten. Honolulu: University of Hawaii Press and Werner, E. E. (1989). Vulnerable but invincible: a longitudinal study of resilient children and youth. New York: McGraw-Hill
7. Windle, G., Bennett, K. M., & Noyes, J. (2011). A methodological review of resilience measurement scales. Health and Quality of Life Outcomes, 9(1), 8.

 

Πηγή: Πηγή: “Resilience – a key skill for education and job” project partners, 2014. Klaus Linde-Leimer, Thomas Wenzel. “Guidelines”. Link: http://www.resilience-project.eu.