Βιώνοντας μια πραγματικότητα άνευ «πολιτιστικού θορύβου»

Χρυσουλάκη Ελένη

Δικηγόρος Αθηνών

Απόφοιτη του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

Μέλος της Ένωσης Ελλήνων Δημοσιολόγων

Η πανδημία του COVID-19 περιόρισε όχι μόνο το ανθρώπινο γένος στο σπίτι του, αλλά και τη βιομηχανική δραστηριότητα, αμβλύνοντας παγκοσμίως την ατμοσφαιρική ρύπανση. Ήδη ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κρούει τον κώδωνα του κινδύνου, εκτιμώντας ότι περίπου 3 εκατομμύρια άνθρωποι ετησίως χάνουν τη ζωή τους από ασθένειες προκληθείσες από την ατμοσφαιρική ρύπανση των αστικών περιοχών, όπου τα επίπεδα ποιότητας του αέρα χαρακτηρίζονται από υψηλή περιεκτικότητα σε άνθρακα. Με την πλειονότητα των εργοστασίων να παραμένουν κλειδωμένα, το οδικό δίκτυο να έχει απελευθερωθεί και τις ματαιώσεις πτήσεων και ταξιδιών να διαδέχονται η μια την άλλη, είναι πρόδηλη η σταδιακή ανάκαμψη του φυσικού περιβάλλοντος, η αλλαγή στην ποιότητα του αέρα που αναπνέουμε. Ίσως η ανθρωπότητα βιώνει για πρώτη φορά τη μετάβαση από ένα «καθεστώς επιφυλακής και εγκλεισμού», σε έναν υγιέστερο κόσμο. Ίσως με την προστασία της προσωπικής υγείας, συνάμα προστατεύτηκε και ο πλανήτης. Το ερώτημα είναι, για πόσο.

Προηγείται ο άνθρωπος της φύσης ή η φύση του ανθρώπου; Ένα δίλημμα που μάλλον ψευδοπρόβλημα συνιστά καθότι η ανθρωποκεντρική και η οικολογική ταυτότητα του περιβάλλοντος βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση, και όχι σε σύγκρουση. Εξάλλου, η αυτοτελής διαφύλαξη του περιβάλλοντος στοχεύει στην επιβίωση του ανθρώπινου είδους, της ιστορίας και του πολιτισμού του, δημιουργώντας, τοιουτοτρόπως, έναν κύκλο προστασίας που ολοκληρώνεται στον ίδιο τον άνθρωπο. Η περιβαλλοντική επιβάρυνση επενεργεί με ποικίλους τρόπους σε βασικούς τομείς της ζωής της ανθρωπότητας, με συνέπειες άμεσες (λ.χ. έκθεση σε ακτινοβολία ραδιενέργειας) ή έμμεσες (λ.χ. ρύπανση των υδάτων, καταστροφή των δασών), τις περισσότερες φορές με απροσδιόριστη χρονική και τοπική έκταση, μη δυνάμενη να προβλεφθεί εκ των προτέρων. Διά τούτο, ο δυσχερώς προβλέψιμος χαρακτήρας της οικολογικής βλάβης, ως αποτέλεσμα συνδυασμού πολλών παραγόντων, επαύξησε την ανάγκη για αποτελεσματικότερη προστασία του περιβάλλοντος, ως μια σφαίρα υγιή, με οικολογική ισορροπία, που θα επιτρέπει τη βιώσιμη ανάπτυξη του ανθρώπινου γένους και των λοιπών ειδών. Το δικαίωμα στο περιβάλλον και στην προστασία αυτού κατοχυρώνεται στο άρθρο 24 του Συντάγματος, θέτοντας την προστασία του περιβάλλοντος υπό την εγγύηση του Κράτους, ανάγοντάς την σε μια συνταγματικώς προστατευόμενη αξία αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη φύση. Παρά το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου δεν εγγυάται άμεσα το δικαίωμα σε ένα ισορροπημένο περιβάλλον, η νομολογία του ΕΔΔΑ το εντάσσει στον εννοιολογικό πυρήνα του δικαιώματος του σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (ΕΔΔΑ Tătar κατά Ρουμανίας, αρ. 67021/01, 27/01/2009 και  López Ostra κατά Ισπανίας, αρ.  16798/90, 9/12/1994), ενώ στο άρθρο 37 του ΧΘΔΕΕ (όπως επίσης και στα αρ. 191 – 193 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ΣΛΕΕ) κατοχυρώνεται ρητά η επιδιωκόμενη υψηλή προστασία και η βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος, ως στόχος που δέον είναι να ενσωματωθεί στις πολιτικές της Ένωσης.

Σήμερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί την επιτακτική εφαρμογή προγραμμάτων περιβαλλοντικής δράσης, στο πλαίσιο της θεμελιώδους περιβαλλοντικής πολιτικής, ερειδόμενη στις αρχές της αειφορίας, της πρόληψης, προφύλαξης και επανόρθωσης των προσβολών του περιβάλλοντος, της συμμετοχής των πολιτών στην ελεύθερη πληροφόρηση για ζητήματα περιβαλλοντικού χαρακτήρα, καθώς και στην αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει». Πρόκειται για προγράμματα, ενσωματωμένα σε στρατηγικές, που συνιστούν αντικείμενο διεθνών περιβαλλοντικών διαπραγματεύσεων και άπτονται μειζόνων προβλημάτων όπως η ρύπανση των υδάτων, η πυρηνική ενέργεια και οι εγκαταστάσεις της, η διαχείριση επικίνδυνων αποβλήτων, η προστασία της υπό εξαφάνιση άγριας πανίδας και χλωρίδας καθώς και του πολιτιστικού περιβάλλοντος, η ατμοσφαιρική ρύπανση, ακόμα και η ηχορύπανση.

Ηχορύπανση: Το Περιβαλλοντικό Άγχος

Ένα εξέχον, πολύπτυχο ζήτημα του αστικού περιβάλλοντος, μετά την ατμοσφαιρική ρύπανση, είναι ο θόρυβος. Θόρυβος, όχι ήχος. Ο ήχος παραπέμπει σε ικμάδα, σε κίνηση, στην ίδια τη ζωή. Ο θόρυβος όμως, που προκαλείται από τη βιομηχανική δραστηριότητα, την κίνηση στο οδικό δίκτυο, την εκτέλεση οικοδομικών εργασιών, την οχλαγωγία από τα κέντρα υγειονομικού ενδιαφέροντος, δημιουργεί ενόχληση. Παρεισφρέει με αιχμηρό τρόπο στην καθημερινότητα του ανθρώπου, ιδίως στις απαιτούμενες και αναγκαίες στιγμές ανάπαυσης και συγκέντρωσης, διαλύοντάς τες. Οδηγεί σε αλλοίωση της κοινωνικής συμπεριφοράς και εμφάνιση σωματικών και ψυχολογικών διαταραχών (λ.χ. αυξημένη αρτηριακή πίεση, πονοκέφαλοι, διαταραχές ύπνου που οδηγούν σε παρενέργειες του οργανισμού κατά τη διάρκεια της ημέρας και μειωμένη απόδοση). Αδιαμφισβήτητα, ο θόρυβος αποτελεί παράγοντα άγχους που επηρεάζει το επίπεδο ορμονών στο σώμα, διεγείρει το νευρικό σύστημα αυξάνοντας αποδεδειγμένα την επιθετικότητα, ειδικώς όταν η έκθεση σε αυτόν είναι μακροχρόνια. Μάλιστα, η έκθεση για περισσότερο από 8 ώρες σε σταθερό θόρυβο 80 και άνω ντεσιμπέλ (όπως η τοποθεσία του χώρου εργασίας σε κοντινή απόσταση από έναν πολυσύχναστο δρόμο ή αυτοκινητόδρομο) καθίσταται αυξητικά επικίνδυνη για τη σωματική και ψυχική υγεία (αρκεί να σημειωθεί ότι η δυνατή ομιλία για επικοινωνία αγγίζει ήδη τα 80 ντεσιμπέλ).

Σύμφωνα με την υπ’ αρ. 22/2019 έκθεση που δημοσίευσε ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος για τον περιβαλλοντικό θόρυβο, μόλις 1 στους 5  Ευρωπαίους εκτίθεται επί σειρά ετών σε επίπεδα θορύβου που είναι επιβλαβή για την υγεία του. Η μακροχρόνια έκθεση σε αυτόν τον κίνδυνο εκτιμάται ότι προκαλεί 12.000 πρόωρους θανάτους, ενώ μόλις 22 εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από χρόνια υψηλά επίπεδα άγχους και 6,5 εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από διαταραχή ύπνου. Ως αποτέλεσμα του θορύβου των αεροσκαφών, υπολογίζεται ότι υποφέρουν από μαθησιακή δυσλειτουργία στις σχολικές τάξεις μόλις 12.500 μαθητές. Επομένως, αν και είναι φανερό ότι η ηχορύπανση γεννά καθοριστικά αρνητικές επιπτώσεις στον ανθρώπινο οργανισμό, εντούτοις, στο βωμό του οικονομικού οφέλους και της παραγωγής, η δραστική αντιμετώπισή της υποτιμάται.

Η Ευρωπαϊκή Οδηγία 2002/49 αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο διαχείρισης, αξιολόγησης και ελέγχου της ηχορύπανσης στα αστικά δίκτυα («μέσω της κατάρτισης Στρατηγικών Χαρτών Θορύβου για κύριους δρόμους, σιδηροδρόμους, αερολιμένες και πολεοδομικές ενότητες, που χρησιμοποιούν τους εναρμονισμένους δείκτες θορύβου Lden – day-evening-night equivalent level/συνεχής ισοδύναμη στάθμη ήχου ημέρας, απογεύματος και νύχτας»), χωρίς ωστόσο να περιλαμβάνει ειδικότερα μέτρα εφαρμογής ή να θεσπίζει ανώτατα επιτρεπόμενα όρια θορύβου, προβλέψεις που έπρεπε να λάβουν οι αρμόδιες Αρχές των κρατών μελών. Παρά, όμως, την αποδεδειγμένη επικινδυνότητα του φαινομένου και των επιπτώσεών του στην υγεία των πολιτών, επιβραδύνεται ολοένα η διαμόρφωση μιας αυστηροποιημένης νομοθεσίας – ακολούθως και η εφαρμογή της – για την καταπολέμηση του ανεξέλεγκτου του αστικού θορύβου. Ειδικώς, δε, για τα καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος, το ελεγκτικό έργο θα πρέπει να επαφίεται στους κατά τόπους δήμους, με συχνή περίπολο δημοτικής αστυνομίας και επιβολή ποινικών και διοικητικών κυρώσεων για τους παραβάτες. Αναφορικά με τις εκπομπές θορύβου των μηχανοκίνητων οχημάτων, ο Κανονισμός 540/2014 της Ευρωπαϊκής Ένωσης θέσπισε νέες μεθόδους μέτρησης των εν λόγω εκπομπών, μειώνοντας σημαντικά τα υφιστάμενα επίπεδα θορύβου, διατηρώντας ωστόσο στο ακέραιο την ασφάλεια του οχήματος, με επιδιωκόμενο στόχο τη διατήρηση της τιμής του σε κατά το δυνατόν χαμηλότερο επίπεδο, εξασφαλίζοντας όσο το δυνατόν επιτρέπεται μεγαλύτερη απόδοση.

Καθοριστικό βήμα κάθε βιώσιμης πολιτικής για τη μείωση της ηχορύπανσης είναι ο σχεδιασμός μέτρων ελάττωσης του θορύβου στην πηγή. Στην περίπτωση των οχημάτων, καθότι η πηγή είναι κινητή, ο χαρακτήρας των μέτρων πρέπει να διαπερνά τα εθνικά σύνορα. Η χρήση υβριδικών ηλεκτρικών και αμιγώς ηλεκτρικών οχημάτων επιφέρουν σημαντική μείωση του θορύβου που εκπέμπεται από τα οχήματα αυτά, έχοντας φυσικά εξασφαλίσει την ενεργοποίηση συστημάτων ακουστικής προειδοποίησης οχήματος που αντισταθμίζουν την έλλειψη ηχητικού σήματος στα υβριδικά ηλεκτρικά και αμιγώς ηλεκτρικά οχήματα, προς προστασία των ατόμων με προβλήματα όρασης, πεζούς και ποδηλάτες, ώστε να αντιλαμβάνονται την προσέγγιση, την παρουσία ή την αποχώρηση αυτών των οχημάτων. Καθοριστική εν προκειμένω καθίσταται η πλήρης παροχή πληροφοριών συνδυαστικά με την ανάλογη εκπαίδευση για τη λειτουργία αυτών, με επιμέλεια των κατασκευαστών, ώστε να διαμορφωθεί εκείνο το καταναλωτικό πρότυπο οχημάτων που θα εκπέμπει το λιγότερο δυνατό θόρυβο, με τους κατά το δυνατόν λιγότερους ρύπους.

Το πρόβλημα του θορύβου, ως ένα ανεξέλεγκτο, επικίνδυνο και αόρατο φαινόμενο δύναται να αντιμετωπιστεί μόνο με συντονισμένη δράση των αρμοδίων Αρχών των κρατών μελών και των πολιτών. Οι επιμέρους πολιτείες οφείλουν να συμμορφωθούν κατά προτεραιότητα με την περιβαλλοντική ευρωπαϊκή νομοθεσία και να αναπτύξουν ουσιωδώς το αναγκαίο για την επιβίωση και ανάπτυξή τους αίσθημα περιβαλλοντικής ευθύνης. Μέτρα προσφιλή όπως η χρήση υβριδικών ηλεκτρικών και αμιγώς ηλεκτρικών οχημάτων, η εγκατάσταση ασφάλτου χαμηλού θορύβου, η προώθηση της ενεργής μετακίνησης (περπάτημα ή ποδηλασία), η δημιουργία χώρων πρασίνου (πάρκων) δύνανται να προσφέρουν την αναγκαία ακουστική προστασία προς βελτίωση της ποιότητας της καθημερινότητας του ανθρώπου.

Η απόλαυση, ωστόσο, του περιβαλλοντικού αγαθού από τη μέλλουσα ανθρωπότητα εξαρτάται από την αλληλεγγύη της παρούσας. Η περιβαλλοντική πολιτική δεν επιτελεί το έργο της δίχως τη συμμετοχή του πολίτη στα περιβαλλοντικά ζητήματα, την αμφίδρομη ανταλλαγή πληροφοριών με το κράτος, την αναζήτηση πλήρους δικαστικής προστασίας για την αποκατάσταση της οικολογικής ζημίας, ως μια πτυχή προσωπικής βλάβης. Η μαζική ευαισθητοποίηση των πολιτών με εθελοντική δράση και συμμετοχή σε ΜΚΟ, από κοινού με την έρευνα και την κινητοποίηση για την πρόβλεψη των περιβαλλοντικών κινδύνων, επανδρώνουν την κοινωνική και περιβαλλοντική συνείδηση και συλλογιστική. Επαναπροσδιορίζουν, άλλως, τα θεμέλια μιας πραγματικότητας. Ποιοτικότερης, υγιέστερης, ευτυχέστερης. Για να εξελιχθεί η ανθρωπότητα στην καλύτερη εκδοχή της.