Ο Τόμας Χομπς και η Φυσική Κατάσταση

Βασίλης Λιανός

Ο Τόμας Χομπς ήταν Άγγλος φιλόσοφος, ο οποίος θεωρείται ένας από τους ιδρυτές της πολιτικής φιλοσοφίας. Είναι επίσης ο θεμελιωτής της πολιτικής θεωρίας του Ρεαλισμού. Το πιο γνωστό και σπουδαίο έργο του Τόμας Χομπς είναι το βιβλίο ‘Λεβιάθαν’.

Μία από τις πιο σημαντικές πτυχές της έργου του Τόμας Χομπς είναι η θεωρία του για την ‘φυσική κατάσταση’. Η ‘φυσική κατάσταση’ ορίζεται συνοπτικά ως ‘η κατάσταση της ζωής χωρίς ανώτερο κυβερνήτη και οργανωμένη κοινωνία‘. Σύμφωνα με τον Χομπς, η ζωή του ανθρώπου στην φυσική κατάσταση είναι ‘μοναχική, φτωχή, δυσάρεστη, κτηνώδης και μικρή’. Αυτό, εξηγεί ο Χομπς, οφείλεται σε δύο λόγους : Κατ’ αρχάς, ο άνθρωπος είναι ένα εγωιστικό και δειλό ον που αναζητά την δόξα. Δεύτερον, στην κατάσταση της φύσης υπάρχει σημαντική υλική έλλειψη και ο άνθρωπος απειλείται πάντα από άλλους ανθρώπους. Επιπροσθέτως, η φυσική κατάσταση χαρακτηρίζεται από έλλειψη οποιουδήποτε είδους ηθικής και αυτοσυγκράτησης, καθώς δεν υπάρχει κάποιος ηγεμόνας για να θεσπίζει νόμους και να τιμωρεί τα παραπτώματα.

Είναι θεμελιώδες δικαίωμα του ανθρώπου να συντηρεί τον εαυτό του με όποιον τρόπο μπορεί, ακόμα και μέσω ανήθικων πρακτικών. Ωστόσο, η αυτοσυντήρηση του ενός μπορεί να παρεμποδίσει την αυτοσυντήρηση ενός άλλου. Ο Χομπς πίστευε πως όλοι οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως ίσοι. Επομένως η φυσική κατάσταση χαρακτηρίζεται από συνεχείς συγκρούσεις και οι άνθρωποι μέσα σε αυτή  βρίσκονται σε μία διαρκή κατάσταση ‘πολέμου όλων εναντίον όλων’ και ζουν υπό την διαρκή απειλή του θανάτου. Στην φυσική κατάσταση το μόνο που θα απασχολεί τον άνθρωπο θα είναι η αυτοσυντήρηση, και δεν θα υπάρχει καμία ανάπτυξη των τεχνών και των επιστημών.

Αξίζει να σημειωθεί πως ο Χομπς επηρεάστηκε έντονα από τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της εποχής του, καθότι έζησε κατά την διάρκεια του εξαιρετικά βίαιου Αγγλικού εμφυλίου πολέμου. Ο Χομπς προσπαθεί λοιπόν να βρει την χρυσή τομή μεταξύ της βίαιης φύσης του ανθρώπου και της ανάγκης του για αυτοσυντήρηση και ειρήνη. Το κάνει αυτό προτείνοντας την θέσπιση ενός ισχυρού ηγεμόνα που θα θεσπίζει νόμους, θα ελέγχει τις σχέσεις των ανθρώπων και θα τιμωρεί τις παραβάσεις. Ο ηγεμόνας μπορεί να θεσπιστεί είτε μέσω διαβούλευσης είτε μέσω κατάκτησης. Η θέσπιση μέσω της διαβούλευσης προκύπτει όταν οι άνθρωποι συναθροίζονται και αποφασίζουν να παραδώσουν τα δικαιώματα τους στον ηγεμόνα. Η θέσπιση μέσω κατάκτησης προκύπτει όταν ο κατακτητής και οι κατακτημένοι συνάπτουν μια συμφωνία. Με την παράδοση των δικαιωμάτων και την θέσπιση του ηγεμόνα, τίθεται σε ισχύ ένα κοινωνικό συμβόλαιο.

Η θέσπιση μέσω διαβούλευσης προέρχεται από τους τρεις φυσικούς νόμους : την ανάγκη του ανθρώπου για αυτοσυντήρηση, την αναζήτηση για ειρήνη και την δημιουργία και την τήρηση συμφωνιών. Αυτοί οι νόμοι δεν προκύπτουν από κάποιον ανώτερο ηγεμόνα, αλλά από την κοινή λογική. Ο Χομπς πιστεύει πως οι άνθρωποι της φυσικής κατάστασης πρέπει να μαζευτούν και να διαμορφώσουν μία συμφωνία. Πρέπει να παραδώσουν τα βασικά τους δικαιώματα και τις ελευθερίες τους σε έναν άνθρωπο είτε σε έναν μικρό αριθμό ανθρώπων οι οποίοι θα τα ασκούν για αυτούς. Έτσι, ο ηγεμόνας θα αποφασίζει τί είναι σωστό και τί λάθος, θα θεσπίζει νόμους σύμφωνα με τις απόψεις του και θα τιμωρεί αναλόγως. Καθότι η τιμωρία λειτουργεί εναντίον της αυτοσυντήρησης του ανθρώπου, ο άνθρωπος θα αναγκάζεται να ακολουθεί τους νόμους. Ως αποτέλεσμα, ο πόλεμος όλων εναντίον όλων θα σταματήσει να διεξάγεται και οι άνθρωποι θα ζουν με ειρήνη και ασφάλεια. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε πως αυτό το κοινωνικό συμβόλαιο συνάπτεται μεταξύ των ατόμων και όχι μεταξύ των ατόμων και του ηγεμόνα. Κατά τον Χομπς, ο ηγεμόνας δεν λογοδοτεί στον λαό και, ακόμα και αν η εξουσία του είναι σκληρή και άδικη, εξακολουθεί να είναι προτιμότερη από την φυσική κατάσταση.

Ο Χομπς μιλάει επίσης για την περίπτωση ηγεμονίας μέσω κατάκτησης. Ωστόσο, εξηγεί πως με τον όρο ‘κατάκτηση’ δεν αναφέρεται στην απλή επικράτηση απέναντι σε έναν εχθρό (ντε φάκτο), αλλά στην κατάκτηση η οποία προκύπτει όταν ο κατακτητής εξουσιάζει με την συγκατάθεση των κατεκτημένων (ντε γιούρε). Πιστεύει πως αν ένας κατακτητής μπορεί να επιβάλει αποτελεσματικά την θέληση του, τότε είναι ικανός να δράσει ως ηγεμόνας. Μολαταύτα, οι ισχυρισμοί του Χομπς  σχετικά με την φυσική κατάσταση, την θέσπιση του κοινωνικού συμβολαίου και την ηγεμονία περιλαμβάνουν πολλές αντιφάσεις.

Το πιο προφανές πρόβλημα με το κοινωνικό συμβόλαιο του Χομπς είναι το πρόβλημα του πρώτου συμμετέχοντος. Πράγματι, είναι προς όφελος του ανθρώπου το να συνάπτει και να τηρεί συμφωνίες. Όμως, αν ο άνθρωπος είναι πραγματικά ένα εγωιστικό και ανήθικο ον που δεν πρέπει να εμπιστεύεται άλλους ανθρώπους, τότε δεν θα μπορούσε ποτέ να συνάψει συμφωνία με άλλους, γιατί πάντα θα υπάρχει η πιθανότητα κάποιος να μην τηρήσει το δικό τους μέρος της συμφωνίας και να εκμεταλλευτεί τους άλλους. Από την άλλη, αν υπάρχουν φυσικοί νόμοι που ωθούν τον άνθρωπο στην αναζήτηση της ειρήνης και στην τήρηση των συμφωνιών έτσι ώστε να επιτευχθεί αυτοσυντήρηση, τότε οι άνθρωποι θα μπορούσαν να συνάπτουν συμφωνίες μεταξύ τους και δεν θα χρειάζονταν κάποιον πανίσχυρο ηγεμόνα. Επίσης, αν πράγματι υπάρχουν φυσικοί νόμοι που ισχύουν για όλους τους ανθρώπους και περιλαμβάνουν βασικές αξίες όπως είναι η ειρήνη, οι συμφωνίες και η αυτοσυντήρηση, αυτές οι αξίες αποτελούν ένα ηθικό σύστημα, το οποίο σημαίνει πως οι άνθρωποι δεν είναι πραγματικά ανήθικα όντα. Επιπροσθέτως, η ιδέα της ηγεμονίας μέσω της κατάκτησης αντιφάσκει με τους ισχυρισμούς του Χομπς. Αν κάποιος μπορεί να αναδυθεί ως ισχυρός κατακτητής εντός της φυσικής κατάστασης, τότε ο Χομπς έχει άδικο όταν ισχυρίζεται πως όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι. Ακόμα, καθότι ο ηγεμόνας δεν λογοδοτεί στον λαό, τίποτα δεν τον εμποδίζει από το να είναι σκληρός και να θεσπίζει άδικους νόμους. Σε αυτή τη περίπτωση, η ζωή του ανθρώπου θα είναι και η ίδια σκληρή και γεμάτη αδικίες. Γιατί να είναι λοιπόν αυτή η κατάσταση προτιμότερη από την φυσική;

Αν και η θεωρία του Χομπς περιλαμβάνει πολλές ενδιαφέρουσες σκέψεις σχετικά με την φύση του ανθρώπου, την αδικία, την σύγκρουση και την ειρήνη, δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να χρησιμοποιηθεί ως απόλυτος οδηγός για την οικοδόμηση πολιτικής οργάνωσης και για την πραγματική κατανόηση του τί είναι ο άνθρωπος.

• Thomas Hobbes, Leviathan (1651).