Χρυσουλάκη Ελένη
Δικηγόρος Αθηνών
Απόφοιτη του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Μέλος της Ένωσης Ελλήνων Δημοσιολόγων
Διαβιούμε σε μια ψηφιοποιημένη εποχή, που όλο και περισσότεροι τομείς της καθημερινότητας λαμβάνουν την τάση να αυτοματοποιούνται. Η δημιουργία ενός παγκοσμιοποιημένου εδάφους στο διαδίκτυο, με τις διαδικασίες επικοινωνίας να αυξάνουν την ταχύτητα διάδοσης των ιδεών και της πληροφορίας, τροφοδότησε την επιτάχυνση των συναλλαγών σε διεθνές επίπεδο. Δεδομένων των ποσοτικά και ποιοτικά διαρκώς αυξανόμενων αναγκών διφυούς χαρακτήρα – αφενός δημιουργίας, αφετέρου κατανάλωσης – αναδεικνύεται πλέον απαραίτητη η ισχυρότερη προστασία τόσο των έργων πνευματικής ιδιοκτησίας, όσο και των προσωπικών δεδομένων. Την πνευματική ιδιοκτησία τη συναντούμε σε κάθε αναπαραγωγή αντιγράφων μουσικής, βιβλίων, εικόνων πολιτιστικής κληρονομιάς, κινηματογραφικών έργων. Η καθιέρωση της προσωπικής συμμετοχής στην κοινότητα της διαδικτυακής πληροφόρησης και πρόσβασης, ανέτρεψε τις νομοθετικές προβλέψεις για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, αφού εμπράκτως διαπιστώθηκε δυσχέρεια στον έλεγχο έκδοσης μη εξουσιοδοτημένων αντιγράφων των έργων.
Αναμφίβολα τα έργα του πνεύματος, καθώς ενσωματώνονται με ραγδαία αύξηση σε ψηφιακούς φορείς, αποκτούν χαρακτήρα δημοσίου αγαθού, διατηρώντας τη φύση του ιδιοκτησιακού δικαιώματος, προς τούτο και οι νομικοί περιορισμοί. Στον κύκλο ωστόσο της οικονομίας, κάθε παραγωγή έχει ένα κόστος. Σκοπός λοιπόν του νομοθέτη είναι να προστατέψει τη διανοητική ιδιοκτησία από την εκμηδένιση του κόστους της αναπαραγωγής της, έργο που ανατίθεται κυρίως στους οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης των πνευματικών δικαιωμάτων. Και, είναι γεγονός ότι η πλουραλιστική κοινότητα του διαδικτύου πρόσφερε στον άνθρωπο ένα διαθέσιμο πεδίο καινοτομίας, προσφιλές ώστε να πειραματιστεί με τα ευρήματα της δημιουργικότητάς του, ανταλλάσσοντας ιδέες και πληροφορίες. Ο ελεύθερος ανταγωνισμός στο διαδίκτυο επέτρεψε στους ιδιοκτήτες να δημιουργήσουν επιχειρήσεις που δεν γνωρίζουν όρια ή σύνορα. Μολαταύτα, τα τεχνολογικά μέτρα προστασίας των διανοητικών δημιουργημάτων δεν επαρκούσαν για την πλήρη νομική εξασφάλιση και προστασία των δημιουργών, ένεκα ραγδαίας ανόδου της πληροφοριακής πρόσβασης των χρηστών στα έργα του ψηφιακού κόσμου (λ.χ. ανάπτυξη δικτύων “peer – to – peer”, όπου οι ιδιοκτήτες IP μπορούν να συλλέγουν διευθύνσεις IP χρηστών, ΕΔΔΑ, υπόθεση C-314/12/2014, UPC Telekabel Wien GmbH κατά Constantin Film Verleih GmbH και Wega Filmproduktionsgesellschaft mbH).
Σήμερα, οι χώρες σταδιακά εντάσσουν στην εγχώρια νομοθεσία τους την Ευρωπαϊκή Οδηγία 2019/790 για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, λαμβάνοντας αποφασιστικά τεχνολογικά μέτρα προς μείωση της χρήσης των μη εξουσιοδοτημένων αντιγράφων, όπως επίσης και του παράνομου κέρδους που αυτή επιφέρει. Οι επιτηρήσεις και η έρευνα της ταυτότητας των αγοραστών στην ψηφιακή αγορά διευκολύνθηκε, αφού τα προσωπικά στοιχεία του ατόμου γίνονται άμεσα γνωστά με την αγορά του περιεχομένου, γεγονός που γέννησε αντιδράσεις και αντικρουόμενες απόψεις ως προς την προστασία (ή μη) των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Ο επιδιωκόμενος στόχος έγκειται στην πρόσβαση στη χρήση των προϊόντων διανοητικής ιδιοκτησίας, μόνο κατόπιν τελολογικής εφαρμογής αυστηρού ελέγχου των ατομικών πληροφοριών των αγοραστών, με προηγούμενη εξουσιοδοτημένη πρόσβαση σε αυτές, υπό το πρίσμα συγκεκριμένων προϋποθέσεων (ΕΔΔΑ, υπόθεση C-70/10 Scarlet Extended SA κατά Société belge des auteurs compositeurs et éditeurs – Sabam – , παρατηρήσεις 73 έως 80).
Παράλληλα όμως, η “βιομηχανία της πνευματικής ιδιοκτησίας” εξασφαλίζει ειδικότερες λεπτομέρειες για την προσωπικότητα, τις συνήθειες και τις προτιμήσεις των αγοραστών, μέσω της καταγραφής του ιστολογικού ιστορικού τους, κατορθώνοντας κατά διαστήματα να αναπροσαρμόζει το πεδίο της παγκόσμιας ψηφιακής αγοράς, βάσει των πληροφοριών που έχει συλλέξει. Οι εταιρείες, μέσω της εξουσιοδοτημένης πρόσβασης στα προσωπικά στοιχεία των πελατών, διαμορφώνουν μια σειρά στατιστικών προκειμένου να αναλύσουν τις τρέχουσες συμπεριφορές και να προβλέψουν μελλοντικές προτιμήσεις. Είναι εντούτοις πρόδηλο ότι η τρέχουσα στρατηγική ελλοχεύει κινδύνους υπονόμευσης της ιδιωτικότητας και της ελευθερίας επιλογής στη διαδικτυακή αγορά, καθότι η διαμόρφωση “προφίλ” δύναται να διαιωνίσει τον κοινωνικό διαχωρισμό και να περιορίσει τις προτιμήσεις ενός χρήστη σε μια συγκεκριμένη κατηγορία (προϊόντων ή υπηρεσιών, όπως βιβλία, μουσική κλπ). Ακολούθως γεννάται το ερώτημα της δυνητικής παραβίασης των προσωπικών δεδομένων στην προσπάθεια της αποτελεσματικότερης προστασίας των ψηφιοποιημένων πνευματικών έργων από μη εξουσιοδοτημένη χρήση. Κατόπιν τούτων, ο νομοθέτης και ο δικαστής καλούνται να εξεύρουν μια δίκαιη ισορροπία στην ενάσκηση του δικαιώματος της ελευθερίας της τέχνης και της ιδιοκτησίας (με ειδικότερη έκφανση την πνευματική δημιουργικότητα) με το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή και στην προστασία των προσωπικών δεδομένων.
Η ελευθερία της τέχνης (με ειδικότερη έκφανση την πνευματική δημιουργία, η οποία προστατεύεται στο εγχώριο δίκαιο με το Ν.2121/1993, όπως τροποποιήθηκε με το Ν.4481/2017) και η ελευθερία πρόσβασης στην πληροφορία (όπως αντίστοιχα κατοχυρώνονται στα αρ. 16 παρ. 1 Συντάγματος και αρ. 5Α Συντάγματος) θα έπρεπε να τελούν σε σχέση αλληλοσυμπλήρωσης και όχι σύγκρουσης με το δικαίωμα της προστασίας των προσωπικών δεδομένων (αρ. 9Α Συντάγματος, αρ. 8 ΕΣΔΑ). Εντούτοις, είναι ευδιάκριτη η δυσκολία παράλληλης άσκησης των εν λόγω δικαιωμάτων με το απόλυτο νομικό τους περίβλημα, αφού το ατομικό συμφέρον της ιδιωτικότητας προσκρούσει στην ανάγκη προστασίας της πνευματικής δημιουργικότητας και καταπολέμησης των ψηφιακών παραβιάσεων. Η συστηματική, επαναλαμβανόμενη παραβίαση των κανόνων δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας κατέστη φαινόμενο οικουμενικού χαρακτήρα, με σοβαρές τεχνολογικές, οικονομικές και νομικές προεκτάσεις. Προς τούτο, θεσπίστηκε ειδικό νομοθετικό πλαίσιο προστασίας, όπως το άρθρο 19 της Οικουμενικής Διακήρυξης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το άρθρο 19 του Συμφώνου για τα Αστικά και τα Πολιτικά Δικαιώματα, το άρθρο 1 § 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ, το άρθρο 15 § 1 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά Δικαιώματα, το άρθρο 17 § 2 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Στον αντίποδα, το ισχυρό, νεοπαγές, νομοθετικό πλαίσιο της προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα (Ν.4624/2019, ο οποίος ενσωμάτωσε την Οδηγία 680/2016 και τον Κανονισμό 2016/679 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ευρύτερα γνωστός ως Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων) δημιούργησε ένα ναρκοπέδιο για την εισαγωγή των πνευματικών έργων στην αγορά του διαδικτύου, αφού οι ιδιοκτήτες δυσκολεύονται να αποκτήσουν πλήρη πρόσβαση στο προφίλ των αγοραστών, με αποτέλεσμα να διακινδυνεύουν ως ένα βαθμό την παραβίαση της διανοητικής τους ιδιοκτησίας. Ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία των Προσωπικών Δεδομένων κατέστησε αποτελεσματικότερη τη διαφύλαξη των προσωπικών στοιχείων των χρηστών από παραβιάσεις κατά τη χρήση των νέων τεχνολογικών ευρημάτων, όπως το cloud computing και τα social media, όπου η συλλογή και η επεξεργασία των μεμονωμένων δεδομένων γίνονται βάσεις διαφοροποίησης για τους οργανισμούς. Συγκεκριμένα, ο Ν. 4624/2019 θεσπίζει πρωτοφανώς το σύννομο της επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων, εφόσον έχει εξασφαλιστεί προηγουμένως η συναίνεση του υποκειμένου. Στη βάση λοιπόν του ως άνω νομοθετικού άξονα, η μεθοδολογία των τεχνολογικών μέτρων για τον αυστηρότερο έλεγχο της διανομής των έργων πνευματικής ιδιοκτησίας, μέσω του ελέγχου των πληροφοριών των χρηστών, θα πρέπει συνάμα να διασφαλίζει με τον ίδιο ζήλο την προστασία των προσωπικών δεδομένων των ιδιωτών, δίνοντάς τους το δικαίωμα ευρύτερου ελέγχου της συλλογής, χρήσης και αποκάλυψης των προσωπικών τους στοιχείων, κάτι που ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας των Προσωπικών Δεδομένων καθιέρωσε.
Κρίνεται απαραίτητη, επομένως, σε κάθε ανίχνευση παραβίασης, η γνωστοποίηση των προσωπικών πληροφοριών των χρηστών στα δίκτυα προέλευσης και διανομής των προϊόντων διανοίας, χωρίς ωστόσο να θίγονται οι αρχές της εμπιστευτικότητας και της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Η αποφυγή της δυνητικής σύγκρουσης των δύο ως άνω δικαιωμάτων, μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την εξισορρόπηση των νόμιμων συμφερόντων των κατόχων πνευματικών δικαιωμάτων και των ενδιαφερομένων αγοραστών. Όλες οι δραστηριότητες επεξεργασίας των δεδομένων πρέπει να έχουν νομική βάση, ενώ η εισαγωγή ενός μοναδικού αναγνωριστικού σε περιεχόμενο που προστατεύεται από δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας θα πρέπει να συνδέεται με ένα συγκεκριμένο άτομο μόνο στο βαθμό που ο σύνδεσμος αυτός είναι απαραίτητος για την εκτέλεση της υπηρεσίας και εφόσον το άτομο έχει ενημερωθεί και συναινέσει σε αυτό. Τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα δεν πρέπει να αποθηκεύονται περισσότερο από το αναγκαίο χρονικό διάστημα για την εκπλήρωση του σκοπού για τον οποίο ζητήθηκε η επεξεργασία τους.
“Το μέλλον των ιδεών είναι σε κίνδυνο”, είχε δηλώσει ο Lawrence Lessig. Η ψηφιακή εποχή εγκαθίδρυσε μια νέα μορφή πολιτισμού, διεπόμενη από ηλεκτρονικές πλατφόρμες και τεχνολογικά μέσα επικοινωνίας και αναψυχής, φέρουσα ωστόσο μαζί της πλειονότητα κινδύνων. Ο απαιτούμενος έλεγχος της διαδικασίας συναλλαγής από τους αγοραστές χρήζει άμεσης εκπαίδευσης (άλλως “επιμόρφωσης”) πάνω στη χρήση και τη λειτουργία των ψηφιακών πλατφορμών, ενώ ταυτόχρονα το κράτος οφείλει να ενθαρρύνει τους ιδιωτικούς φορείς να παρέχουν στους χρήστες αξιόπιστες πλατφόρμες, με ευκρινή μεθοδολογία, για την υποβολή και τον έλεγχο των προσωπικών τους στοιχείων, με σκοπό την πρόσβαση στη χρήση ενός προϊόντος πνευματικής ιδιοκτησίας. Τοιουτοτρόπως, η συλλογική, συντονισμένη δράση εταιρειών και χρηστών θα επιφέρει την πρακτική εναρμόνιση του δικαιώματος προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και του δικαιώματος εξαγωγής και προστασίας των προϊόντων διανοίας στο ψηφιακό περιβάλλον, όπου οι δημιουργοί θα μπορούν να αναπτύξουν την ευρηματικότητα τους με ασφαλή και δίκαιο τρόπο.
